بازار فروش و کسب و کار اینترنتی که این روزها با شیوع کرونا از همیشه داغتر شده مانند آنچه در فضای واقعی می‌گذرد در اختیار چند غول بزرگ است؛ از آمازون، علی‌بابا، ای‌بی و والمارت تا دیجی‌کالا در ایران.
در سال 1397 یعنی پیش از شیوع کرونا طبق برخی اخبار، شرکت دیجی‌کالا بیش از 90درصد فروش اینترنتی ایران را در دست داشت؛ آماری که در صورت درست بودن، تهدیدی برای خرده فروش‌ها و انحصار در بازار بود، آنچه که ممکن است به نقش محوری یک فروشگاه بزرگ در تعیین قیمت‌ها و کنترل بازار توسط آن بینجامد. چنانچه در حوزه حمل و نقل درون شهری سامانه‌هایی چون اسنپ و تپسی با از بین بردن آژانس‌های کرایه ماشین و انحصار در بازار انجام دادند و پس از در اختیار گرفتن بازار، قیمت‌های خود را که روزگاری کمتر از قیمت‌های آژانس‌ها بود به صورت نجومی افزایش دادند.
رویه انحصارگرایی دیجی‌کالا
دیجی‌کالا که از سال 1383 با ارزش بیش از 500 میلیون دلار کار خود را با فروش دوربین‌های عکاسی شروع کرد حالا به یکی از شرکت‌های بزرگ کسب و کار اینترنتی بدل شده است. هر چند این روزها به خصوص پس از شیوع کرونا سایت‌های خرید و فروش زیادی به راه افتاده است اما دیجی‌کالا تقریبا بدون رقیب در این عرصه پیشتاز است و از همین مزیت نیز برای جمع‌آوری مازاد رفاه مصرف‌کننده بهره می‌برد و با گرانفروشی سود بسیار می‌برد. این در حالی است که شرکت‌های دیگر به‌دلیل ضعف در قوانین و پیگیری مجوزها نمی‌توانند به این بازار انحصارطلبانه ورود کنند.
بر مبنای نظریات اقتصادی سود اقتصادی در هر بازار سودده با ورود شرکت‌های جدید به سمت صفر میل میکند و این به نفع مصرف‌کننده است. در حالی که دیجی‌کالا به دلیل سابقه حضور خود در این عرصه کنترل این بازار را با انحصارگرایی در دست گرفته است. برای مثال برخی از کاربران در این باره می نویسند که کالای مورد نظر خود را در فروشگاه دیگری با قیمت پایین‌تر از دیجی‌کالا پیدا کردند اما پس از چند روز موجودی آن فروشگاه صفر شده وقتی پیگیر شدند متوجه شدند دیجی‌کالا تمام موجودی انبار آن فروشگاه را خریده است.
مثلا کاربری به نام «کوش» توئیت کرده است:« یک دمبل می‌خواستم بخرم تو دیجی‌کالا 580 تومن بود گوگل کردم همون رو سایت ایمالز آورد 240 تومن توی فروشگاه، زنگ زدم دیدم دارند این یکی دو روز مشغول بودم نمی‌دونستم تو خونم سفارش ندادم دیروز دیدم فروشگاه موجود نداره زنگ زدم گفت کل موجودی‌مون رو دیجی‌کالا خرید. رسماً با یک هیولا طرفیم.» گروهی دیگر از کاربران نیز تجربه‌های خرید بدی از این فروشگاه اینترنتی دارند؛ از گرانفروشی، کیفیت پایین و معیوب بودن محصول ارسالی تا بسته‌بندی بد و مشکلات تحویل کالا و پاسخگو نبودن این شرکت.
بازارگاه بی رقیب
دیجی‌کالا از سال 1395 با تغییر مدل کسب‌وکار خود از خرده‌فروشی به مارکت‌پلیس (بازارگاه) امکان حضور فروشندگان، صنعتگران و تولیدکنندگان را فراهم کرده که اکنون تعداد آنها به بیش از 160 هزار فروشنده می‌رسد. در بیانیه‌ای که دیجی‌کالا در روزهای اخیر منتشر کرده فعالیت این تعداد از فروشندگان آن هم در پلتفرمی که به ادعای آنها «بیش از 30 میلیون بازدیدکننده یکتای ماهانه» دارد «به معنی ایجاد یک فضای رقابتی به نفع کاربران است.» اما واقعیت آنگونه که دیجی‌کالا ادعا کرده نیست.
چون شرکت دیجی‌کالا به صورت انحصاری عمل میکند و طرف قرارداد را وا می‌دارد که کالای خود را منحصرا در اختیار دیجی‌کالا قرار دهد. برای نمونه دیجی‌کالا شرکت فیدیبو را که یک شرکت فروش کتاب است را خریداری کرده و در قراردادهایی که با ناشران بسته است ذکر شده که تا پنج سال حق فروش محصول خود را در جای دیگری غیر از دیجی‌کالا ندارند. این رویه روز به روز به انحصار دیجی‌کالا میافزاید و این شرکت می‌تواند با احتکار بازار را تهدید کند. طبق برخی اخبار دیجی‌کالا در مسیر انحصار طلبی خود شرکت‌های دیگری چون طاقچه و نوار را تحت‌فشار قرار داده تا آنها را از دور رقابت خارج کند.
این در حالی است که در آمریکا قانون شرمن و کشورهای اتحادیه اروپا قانون آنتراست مانع از رشد بی‌رویه شرکت‌هایی شبیه دیجی‌کالا هستند. اما در ایران در این باره خلأ قانونی وجود دارد و حمایت‌های دولتی نیز به گونه‌ای است که این رویه انحصارگرایی را تقویت میکند. حتی شورای رقابت در این باره ناتوان ظاهر شده و عملکرد مطلوبی نداشته است تا خرده فروشنده‌ها و مونوپلی توزیع در رقابتی غیرمنصفانه و نابرابر نابود شوند و شرکت‌هایی چون دیجی‌کالا هر محصولی و با هر کیفیت را با هر قیمتی که دوست دارند به دست مشتری برسانند.
بهره‌وری از بازاریابی اینترنتی
شرکت‌های اینترنتی با انحصار و در اختیار گرفتن بازار مانع از رسیدن کالاها با قیمت پایین‌تر به‌دست مصرف‌کننده می‌شوند و سلیقه شرکت حاکم بر فضای بازار می‌شود. علاوه براین، ورود آنها به حوزه توزیع کالا و بازاریابی نیز حتی بازاریابان را به مشکل می‌اندازد. چنانچه به اعتقاد فرید عباسی، موسس مجله اینترنتی کلاغه که در حوزه بازاریابی اینترنتی و افیلیت مارکتینگ فعال است؛ فعالیت انحصاری دیجی‌کالا در این حوزه باعث شده است این مجموعه، به اقدامات سلیقه‌ای روی آورد. به گفته عباسی افیلیت مارکتینگ که نوعی بازاریابی اینترنتی با قدمتی بیشتر از 20 سال در دنیاست در ایران تنها توسط دیجی‌کالا استفاده می‌شود. دیجی‌کالا هم باز با سوءاستفاده از این موقعیت اولی در پرداخت کمیسیون‌ها تعلل میکند و این در شرایطی که ارزش پول ملی رو به کاهش است جز زیان برای تولیدکنندگان محتوا نیست.آن هم کسانی که موجبات کسب درآمد دیجی کالا را فراهم می‌کنند.
مسدود کردن دسترسی سایت‌ها به سیستم یا بلوکه کردن کمیسیون‌ها از دیگر اقداماتی است که دیجی‌کالا در قبال تولیدکنندگان محتوا انجام می‌دهد چون به گفته عباسی در متن به قمیت کالا اشاره شده اما کالا حالا با افزایش قیمت مواجه شده و دیجی‌کالا خواهان حذف این محتواست. بنابراین دیجی‌کالا نه تنها از این انحصار در قبال مصرف‌کنندگان و خریداران بهره می‌برد بلکه در رابطه با شرکت‌های همکار بازاریاب و تولیدکننده محتوا هم همین انحصارگری سود می‌برد.
فرجام سخن
دیجی‌کالا محصول نظام سرمایه‌داری است که اگر چه ادعای رقابت و تکثر را دارد اما به دلیل سود بیشتر با رانت‌ها و حمایت‌های ظاهری و پنهان به تدریج رقبای خود را حذف میکند. بنابراین ماجرای دیجی‌کالا و امثال آن تنها به گرانفروشی ختم نمی‌شود بلکه حذف رقبای ارزانتر و کوچک‌تر بازار و انحصارگرایی اصل ماجرای آنهاست.
دیجی‌کالا تنها یک نمونه بارز از سرمایه‌داری انحصارگرا در فروشگاه‌های زنجیره‌ای و شبکه‌های توزیع اینترنتی محصولات است. سرمایه‌داری انحصارطلب و زنجیره‌ای، از آمازون تا دیجی کالا، از والمارت تا شهروند که جهان ما را بلعیده است و سلیقه و ذهنیات خود را بر فضای بازار تحمیل کرده و آن را در اختیار گرفته است.
احمد کارآمد
