شبکه‌های اجتماعی فیسبوک، اینستاگرام و واتساپ که از زیرساخت‌های مشترکی استفاده می‌کنند ساعت ۱۲ ظهر به‌وقت شرق ایالات‌متحده (۱۶ به‌ وقت گرینویچ)، مطابق با ساعت ۱۹ روز دوشنبه ۱۲ مهرماه ۱۴۰۰ به وقت تهران، دچار اختلال شده و به‌طور کامل و به‌مدت شش ساعت متوقف شدند.

این اختلال در ساعت ۵ و ۴۵ دقیقه صبح به‌وقت شرق آمریکا، رفع شد و شرایط به‌صورت عادی برگشت. فیس‌بوک «تغییر پیکربندی معیوب» را عامل قطعی شش ساعته‌ای اعلام کرد که روز دوشنبه دسترسی ۳.۵ میلیارد کاربر به شبکه‌های اجتماعی و سرویس‌های پیام‌رسان این شرکت شامل واتساپ، اینستاگرام و مسنجر را قطع کرد. این شرکت اعلام کرد هیچ فعالیت مخربی عامل تغییر پیکربندی خطایی که باعث قطع دسترسی شش ساعته به سرویس‌های این شرکت در روز دوشنبه شد، نبوده است.

این شرکت همچنین پس از سرگیری فعالیت‌ها در یک بیانیه مطبوعاتی اعلام کرد: «افراد و مشاغل بسیاری در سراسر جهان به فعالیت‌های ما وابسته‌اند تا ارتباط‌هایشان را حفظ کنند. ما از کسانی که تحت تأثیر این مشکل قرار گرفتند عذرخواهی می‌کنیم.» این قطعی اما پیامدها و خسارت‌های چندانی داشت و واقعیت‌هایی را از نقش مهم شبکه‌های اجتماعی در زندگی امروز آشکار کرد که جای تامل دارد.

خسارت‌های اقتصادی قطعی فیسبوک، اینستاگرام و واتساپ
اقتصاد جهانی بر اثر این اختلال، ضرری ۵۰۰ میلیون دلاری را متحمل شد. گزارش‌های اولیه نشان می‌دهند که از کار افتادن سرویس‌های فیس‌بوک باعث کاهش حدود ۳۰ میلیارد دلار از ارزش کل بازار فیسبوک شده است. با ادامه قطعی این شبکه‌های اجتماعی و ارتباطی، اخبار گسترده‌ای در خصوص سقوط ارزش سهام این شرکت‌ها و همچنین ضرر و زیان‌های مارک زاکربرگ، مالک فیسبوک منتشر شد.

چنانچه در خبرها آمد که در نتیجه قطعی شبکه‌های اجتماعی فیسبوک، ایسنتاگرام و واتساپ و هجوم کاربران به اپلیکیشن‌هایی مانند تلگرام، توییتر و تیک‌تاک در جریان فروش گسترده سهام فناوری در روز دوشنبه ارزش سهام فیسبوک ۴.۹ درصد کاهش یافت که بزرگترین ریزش روزانه از نوامبر گذشته بود. پس از این که فعالیت سرویس‌های فیسبوک از سرگرفته شد، سهام این شرکت در ساعات پس از معاملات رسمی نیم درصد افزایش یافت. همچنین طبق برآورد شرکت استاندارد مدیا ایندکس، فیسبوک که بزرگترین فروشنده تبلیغات آنلاین پس از گوگل است، در طول این قطعی هر ساعت حدود ۴۵۴ هزار دلار درآمد تبلیغاتی آمریکا را از دست داد.

گزارش‌ها همچنین نشان می‌دهند اختلال‌های پدیدآمده در اپلیکیشن‌های متعلق به فیسبوک، در عرض تنها چند ساعت، نه تنها به کاهش ارزش سهام فیسبوک، بلکه به کاهش هفت ۷ میلیارد دلاری ثروت مارک زاکربرگ، مدیر ارشد فیسبوک نیز منجر شد. بر اساس این گزارش ارزش ثروت زاکربرگ به ۱۲۰ میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار کاهش یافت.

ضربه قطع شدن شبکه‌های اجتماعی به رمزارزها و بازار نفت
کارشناسان بازار می‌گویند قطعی حدود شش‌ساعته واتساپ به معاملات دارایی‌ها از رمز ارزها گرفته تا نفت روسیه ضربه زد اما استفاده سریع از پلتفرم‌های دیگری مانند تلگرام، اختلال شدید را محدود کرد. بررسی بازارها نیز نشان می‌دهد بیت‌کوین از مرز ۴۹ هزار دلار رد شده و قیمت اتریوم نیز در مدت مشابه ۳.۵ درصد افزایش یافته و به ۳ هزار و ۴۱۱ دلار رسیده است. افزون بر این‌ها، برخی سرمایه‌گذاران هم به سوی طلا آمدند و تقاضا بیشتر شده است.

اما ضرر اصلی در این اختلال جهانی را افرادی کردند که در اینستاگرام کسب و کار خردی برای خود فراهم کرده‌ و از این راه امرار معاش می‌کنند. به ویژه آن که پس از شیوع کرونا این شبکه‌های اجتماعی به ویژه اینستاگرام به بازاری برای کسب‌وکارهای کوچک بدل شده است. برای مثال در ایران تعداد افراد ایرانی شاغل در اینستاگرام تا قبل از شیوع بیماری کرونا 150 تا 200 هزار نفربود؛ اما بعد از کرونا این رقم به بیش از 350 هزار نفر رسیده است.

البته کسب‌وکارهای بزرگ هم که ورودی‌هایشان از پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام و گوگل است و مردم آن‌ها را از این طریق جستجو می‌کنند با این اختلال، ضرر زیادی کردند.  یکی از فعالان اقتصادی در حوزه دکوراسیون داخلی در این باره گفته این مجموعه در پی قطعی چندین ساعته بستر اینستاگرام به طور میانگین در کمترین حالت یک میلیارد ریال زیان دیده است.

همین خسارت‌ها هم موجب شد تا مایک شروپفر، مدیر فناوری فیسبوک در توییتر بنویسد: «خطاب به همه کسب‌وکارهای کوچک، خانواده و افرادی که به سرویس‌های ما وابسته هستند، متأسفم.» ولی این اظهار تأسف برای خسارت دیدگان این اتفاق ثمری به دنبال نداشت.

درس‌های بزرگ اختلال جهانی شبکه‌های اجتماعی
اختلال جهانی شبکه‌های اجتماعی نقش و جایگاه مهم شبکه‌های اجتماعی در زندگی امروز را مشخص کرد و نشان داد که وابستگی به این شبکه‌های اجتماعی چقدر زیاد و خسارت‌بار است. چنانچه گزارش «بلومبرگ و میلتون» روشن کرد بروز این اختلال خدمات مورد استفاده بیش از ۲.۷۵ میلیارد نفر را در سراسر جهان از دسترس خارج کرد. این رقم خود از وابستگی درصد بزرگی از جمعیت جهان و همچنین مبادلات روزانه آن‌ها به این شبکه‌های اجتماعی پرده برمی‌دارد.

اما وابستگی به این شبکه‌های اجتماعی تا به حدی است که حتی ورود افراد به تلویزیون‌های هوشمند یا حتی برخی دیگر از وسایل خانگی با اختلال آن‌ها ناممکن شد و حتی کارمندان فیسبوک نتوانستند وارد محل کار خود شوند.

نستانتین فون نوتز، کارشناس دیجیتال در انتقاد از این وابستگی به یک روزنامه آلمانی گفت: سرویس‌های خدمت‌رسانی چون فیسبوک باید بهتر تنظیم شوند تا از بروز چنین خرابی‌هایی در آینده جلوگیری شود. این اتفاق نشان داد که ما چقدر وابسته به ارائه‌دهندگان فردی هستیم. علی‌رغم قدرت فوق‌العاده در بازار سیاست، سال‌هاست که نمی‌تواند این شرکت‌ها را به درستی تنظیم کند. وابستگی‌ها بسیار زیاد است. روشن است که ما چقدر تسلیم شرکت‌هایی مانند فیسبوک، واتساپ و اینستاگرام هستیم. جایگزین‌های واقعی برای این غول‌های دیجیتالی که توانسته‌اند بدون هیچ‌گونه بی‌اعتنایی از تمام داده‌های ما درآمد کسب کنند و در نتیجه به قدرتمندترین شرکت‌های جهان تبدیل‌شده‌اند تا به امروز وجود ندارد.

همچنین این شبکه‌های اجتماعی امروز به ابزاری برای تبادلات نه‌تنها در حوزه اقتصادی بلکه در حوزه سیاسی هم شده‌اند. بررسی‌ها آشکار کرده که گروه‌های پیام‌رسان واتساپ در عرصه سیاست استفاده روزافزونی دارند و از گعده‌های دوستانه و گروه‌های کوچک تا کمپین‌های انتخاباتی و بحث‌های غیررسمی مسئولان سیاسی را در برگرفته است. این اختلال توجه کاربران را به دیگر ابزارهای آنلاین بیشتر کرد و در عرصه عمل نیز کاربارن تلگرام 70 میلیون افزایش یافت و پلتفرم‌های دیگری چون تیک‌تاک و توئیتر با هجوم کاربران مواجه شدند که همین خدمت‌رسانی در این شبکه‌های اجتماعی را نیز در دقایقی با مشکل مواجه ساخت.

به رخ کشیدن ناامنی فضای مجازی
اتفاق قطعی شبکه‌های اجتماعی جز میزان وابستگی زندگی امروز به این شبکه‌ها، واقعیت دیگری را نیز آشکار کرد و آن ناامنی و غیرقابل‌اعتماد بودن این شبکه‌هاست. حریم خصوصی و امنیت افراد در پی رویداد این اتفاق با چالشی جدی مواجه شد؛ این‌که مکالمات و ارتباطاتی که از طریق گذرواژه‌های قابل‌اعتماد و سری انجام می‌شوند، دیگر چندان قابل اعتبار نیست.

این امر در شرایطی که جهان در سال‌های اخیر و با رشد شتابان رسانه‌های اجتماعی همچون فیسبوک با افزایش شدید ذخیره‌سازی اطلاعات و تحلیل کلان داده‌ها مواجه شده بیشتر اهمیت پیدا می‌کند. چون این شرکت به‌صورت انحصاری، حجم عظیمی از داده‌ها را در جهان در اختیار دارد. پیش‌ازاین نیز افزایش قدرت این شبکه‌های اجتماعی، شرکت‌های فناوری را با انتقادات بسیاری درباره نقض حریم شخصی کاربران، جمع‌آوری اطلاعات، آنالیز و فروش کلان داده‌ها و عملیات تأثیر بر مخاطبان، مواجه کرده است. چنانچه شرکت فیس‌بوک در طول سال‌های فعالیت خود با رسوایی‌ها و پرونده‌هایی از تخلفات قانونی روبه‌رو شده است.

نمونه اخیر آن افشاگری بود که از سوی یکی از کارمندان قدیمی آن خبرساز شد. فرانسیس هوگن که قبلاً به‌عنوان مدیر تولید در تیم اخبار جعلی مدنی فیس‌بوک فعالیت می‌کرد، در یک برنامه تلویزیونی رازهای پنهان این شرکت را فاش کرد. به گفته منتقدان، فیسبوک اقدامات لازم برای مقابله با محتوای تردید درباره واکسیناسیون را اتخاذ نکرده و علاوه بر این موارد از آسیب اینستاگرام به سلامت ذهنی دختران نوجوان نیز آگاه بوده است.
هوگن همچنین گفته است: میان مصلحت مردم و مصلحت فیس‌بوک تضاد وجود داشته و فیس‌بوک بارها و بارها منابع خود مانند درآمدزایی را انتخاب کرده و از سوی دیگر نیز درباره پیشرفت خود در زمینه کنترل نفرت پراکنی و گسترش اخبار جعلی به مردم دروغ گفته است.

قطعی این شبکه‌های اجتماعی اندکی پس از افشاگری‌هایی هوگن رخ داد. آنچه پیش‌ازاین موجب شده بود تا اروپایی‌ها در اندیشه مهار انحصارگرایی فیسبوک بیفتند. چنانچه تحقیقات ضدانحصاری، ضدتراست و نقض حریم خصوصی در سراسر اروپا متوجه فیسبوک شده و حتی اتحادیه اروپا قصد دارد در ماه‌های آینده قوانین جدیدی را تنظیم کند که توانایی پلتفرم‌های قدرتمندی مانند فیسبوک را برای توسعه خدمات محدود کند.
با قطعی شش‌ساعته شبکه‌های اجتماعی نام برده، کشورهای دیگری نیز به فکر افتادند و مثلاً ترکیه به صدور «دستورات دیجیتالی» پرداخت و در مجارستان، آلمان و نیجریه انتقاد‌ها به نقش رسانه‌های اجتماعی در عرصه سیاسی افزایش یافت.

وجود این زمینه‌ها به‌علاوه اختلال اخیر موجب شد تا بر اساس گزارش رویترز، کاخ سفید نیز اعلام کند باید با توجه به نگرانی‌های موجود درباره حریم خصوصی و اعتماد اقداماتی در خصوص شرکت فیس‌بوک انجام شود.

شکست انحصار شبکه‌های اجتماعی فیس‌بوک، اینستاگرام و واتساپ
اما یکی از نتایج و درس‌های مهم این اختلال جهانی، لزوم استفاده از سایر اپلیکیشن‌ها و رسانه‌های جمعی در همه حوزه‌ها به‌ویژه در حوزه اقتصادی و برای تبلیغ مشاغل و کسب‌وکارها است. وجود یک سایت به‌عنوان منبع اصلی تبلیغاتی و ارتباطی و در کنارش استفاده از سایر شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به‌عنوان یک راهکار اساسی برای کاهش تهدیدات قطعی‌های این‌چنینی به کار بیاید.

دراین‌باره مارگرت وستاگر، رئیس ضد انحصارطلبی اتحادیه اروپا گفته قطعی شش‌ساعته فیسبوک، تبعات اتکا به چند بازیگر بزرگ را نشان داده و ضرورت توجه به رقیبان بیشتر را بارز کرده است. او در توییتر نوشت: این واقعه ضرورت رقابت بیشتر را آشکار کرد. ما به جایگزین‌ها و انتخاب‌هایی در بازار فناوری نیاز داریم و نباید به چند بازیگر بزرگ وابسته باشیم و این هدف قانون بازارهای دیجیتالی است.

مقامات روسیه هم در پی قطعی سرویس‌های فیسبوک اعلام کردند این اتفاق نشان داد که روسیه حق داشت که پلتفرم‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی بومی را طراحی کند. ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه در طول قطعی حدود شش ساعته سرویس‌های فیس‌بوک در بعدازظهر روز دوشنبه اظهار کرد: «این پاسخی بود به این پرسش که آیا ما به شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های اینترنتی بومی نیاز داریم؟»
گزارش رویترز نیز روشن کرده که شبکه اجتماعی روسی Vkontakte در پی قطعی فیس‌بوک با افزایش کاربر و پیام مواجه شده است. طبق گزارش خبرگزاری ریا نیز شبکه اجتماعی «اودنوکلاسنیکی» هم با افزایش شمار کاربرانش در پی قطعی فیس‌بوک روبرو شده است.

به گفته کارشناسان آی‌تی در ایران نیز اگر پلتفرم‌های بومی به صورت غیردستوری به موازات سایر پلتفرم‌ها حمایت شوند در شرایط اختلال جهانی به راحتی می‌توان از ظرفیت اینترنت ملی برای به خطر نیفتادن معاش مردم استفاده شود. تجربه استفاده از تاکسی‌های اینترنتی و نرم‌افزارهای مسیریابی نیز نشان داده در صورتی که پلتفرم‌های ایرانی خدمات خوب ارائه دهند همه مردم به سمت آن‌ها کشیده می‌شوند؛ بنابراین باید درس‌های برگرفته از اختلال جهانی شبکه‌های اجتماعی را جدی گرفت و همچون دیگر کشورها فکری برای اتفاقاتی این‌چنین و کاهش خسارت‌های آن کرد.

احمد کارآمد