مهدی پناهی، روزنامه نگار اقتصادی: تولیدات صنعتی با ارزش‌افزوده پایین در کشورمان ماهیت خام‌فروشی دارند و بسیاری از صنایع نیز دچار چنین خام فروشی شده‌اند. این موضوع سبب شده که علاوه بر درآمدزایی بسیار پایین ارزی، رقابت‌پذیری این صنایع نیز تنها منوط به دریافت رانت بیشتر انرژی ارزان باشد. این شرایط نه‌چندان امیدوارکننده لزوم تغییر سیاست‌گذاری‌ها در این زمینه را مطرح می‌کند تا انگیزه لازم برای تولید محصولات باارزش افزوده بالا توسط شرکت‌های مختلف پتروشیمی، فولاد و دیگران به وجود بیاید.
نفت و در کل مواد خام منبع و مواد اولیه فرآورده‌های باارزش دیگر هستند به‌عنوان‌مثال صنعت پتروشیمی می‌تواند مواد اولیه صنعت دارو را تولید کند که پنج تا شش برابر تفاوت ارزشی دارند اما تولید ماده‌ای مانند متانول که از گاز طبیعی به دست می‌آید، هیچ ارزش‌افزوده‌ای برای کشور ندارد و نوعی خام فروشی محسوب می‌شود. شرکت‌های تولیدکننده این ماده که کم هم نیستند و با رانت خوراک ارزان به حیات خود ادامه می‌دهند. برای همین کشور از فرصت ایده آل تولید کالاهای با ارزش‌افزوده بیشتر نظیر اوره یا برق برای صادرات محروم شود. در واقع صنعت کشور در تله انرژی مجازی گیر افتاده است و دست به خام فروشی میزند.
با حرکت به سمت توسعه زنجیره ارزش بر مبنای مزیت‌های نسبی می‌توان جلوی این خسارت را گرفت و تحقیق و توسعه مهم‌ترین عامل توسعه زنجیره ارزش است؛ یعنی باید با منطق بازار و سیگنال‌های قیمتی، مزیت نسبی حرکت مواد خام به حلقه‌های ارزش‌افزوده داخلی را تضمین کند.
بنابراین مهم‌ترین مسئله حال حاضر حکمرانی صنعتی کشور، گذار از خام‌فروشی صنعتی و همچنین مونتاژکاری با ورود تحقیق و توسعه و همچنین فناوری به بخش‌های ابتدایی زنجیره ارزش تولید کشور است. در این زمینه نیز تحقیقات نشان می‌دهد نقش هزینه‌های تحقیق و توسعه در بخش بنگاه‌های اقتصادی (تمام بنگاه‌های دولتی و خصوصی) تأثیر بیشتری بر ارتقای نوآوری و رشد اقتصادی و جلوگیری از خام‌فروشی و گرفتاری در تله انرژی مجازی دارد.
انجام تحقیق و توسعه در بخش بنگاه‌های اقتصادی از منظر هزینه کرد تحقیق و توسعه ملی از اهمیت بالایی برای دولت‌ها برخوردار است. آمارها نشان می‌دهد در کشورهای توسعه‌یافته، عمده هزینه‌کرد تحقیق و توسعه توسط کسب‌وکارها صورت می‌گیرد. مطابق گزارش OECD، در سال 2020، بیش از 70 درصد از کل هزینه‌های تحقیق و توسعه در کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه، توسط بخش بنگاه‌های اقتصادی انجام‌شده است.
سیاست «اعطای اعتبار مالیاتی تحقیق‌وتوسعه» یکی از ابزارهای گسترش تحقیق و توسعه است که مشکلات ذکر شده همچون خام‌فروشی را حل می‌کند.
در ادامه پیرامون وضعیت صنعتی کشور و سود بالای رانتی در تداوم صادرات انرژی مجازی با بهروزی فر، کارشناس انرژی به گفتگو پرداخته‌ایم.
کارشناس انرژی در گفتگو با جهت‌پرس: سود رانتی در صادرات انرژی مجازی برای عده‌ای خاص است
بهروزی فر با اشاره به این موضوع که عوامل زیادی در این‌که ما به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان انرژی مجازی در جهان تبدیل شویم، نقش داشته‌اند، در گفتگو با جهت‌پرس تصریح کرد: متأسفانه فضای کسب‌وکار و قوانین ما به‌گونه‌ای است که این شرایط را به وجود آورده است و الان ما شاهد تولید محصولات با ارزش‌افزوده پایین در کشورمان هستیم. در حال حاضر سود خام‌فروشی، تجارت، رانت و… بسیار بیشتر از تولید است و به همین دلیل در لایه‌های اول تولید مانده‌ایم و خام‌فروشی در کشور به انحای مختلف ادامه دارد. به‌طور مثال، شرکت‌ها در صنعت پتروشیمی تقریباً گاز را به‌صورت رایگان دریافت می‌کنند و با فنّاوری قدیمی و راندمان بسیار پایین آن را تبدیل به مواد اولیه پتروشیمی از جمله متانول می‌کنند و در بازارهای بین‌المللی می‌فروشند. متانول عملاً اولین حلقه صنعت پتروشیمی است که ما به هر دلیلی امکان استفاده از آن را نداریم و این ماده را به دیگر کشورها صادر می‌کنیم و فرآورده‌های آن را باقیمت‌های بالا دوباره از همان کشورها می‌خریم. سود این خام‌فروشی به جیب افراد خاصی می‌رود و کشور از آن منتفع نمی‌شود. در این پروسه که رقابت‌پذیری محصولات به دلیل ارزش محصول تولیدی نیست بلکه به خاطر رانت خوراک و سوخت ارزان است، گرفتار صادرات انرژی مجازی شده‌ایم.
وی در ادامه گفت: کسانی که به خام‌فروشی می‌پردازند، به دلیل برخورداری از انرژی رانتی و ارزان سود سرشاری می‌برند و انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری در جهت تولید محصولات باارزش افزوده بالا ندارند. این شرایط به ضرر کشور است و ادامه این روند قابل‌قبول نیست. متأسفانه مواردی همچون افزایش اشتغال و درآمد ملی و توسعه صنعتی فدای منافع عده خاصی شده است. باید فضای اقتصادی کشور را به‌گونه‌ای تغییر دهیم که سرمایه‌گذاران تشویق به سرمایه‌گذاری در جهت تولید شوند.
پشت پرده رقابت‌پذیری صادرات صنعتی
این کارشناس انرژی در ارتباط با گیر افتادن کشور در تله صادرات انرژی مجازی به‌طوری‌که ارزش محصولات صادراتی نه به خاطر ارزش تولیدات بلکه به خاطر انرژی ارزانی است که به شرکت‌ها پرداخت می‌کنیم، تصریح کرد: اگر ما گاز را به‌صورت خام صادر کنیم، سود آن به جیب ملت می‌رود اما وقتی این گاز را به‌صورت خوراک ارزان در اختیار شرکت‌های خصوصی قرار می‌دهیم و آن‌ها به صادرات مواد اولیه می‌پردازند و آن را صادر می‌کنند، درواقع سود این خام‌فروشی فقط برای عده خاصی است. رانتی که در اختیار این شرکت‌ها قرار می‌دهیم باعث قدرتمندی بیش‌ازحد صاحبان این شرکت‌ها می‌شود و می‌تواند به‌عنوان ترمز توسعه صنعتی کشور عمل کند. قدرتمندی این شرکت‌ها برای کشور خطرناک است و حتی می‌تواند عواقب امنیتی برایمان داشته باشد؛ بنابراین، لازم است به تغییر شرایط بپردازیم.
مزایای سیاست‌های مشوق مالیاتی نظیر اعتبار مالیاتی
بهروزی فر گفت: اعطای یارانه انرژی تحت هر عنوانی کار درستی نیست و باید اجازه دهیم صنایع در فضای رقابتی و باقیمت‌های واقعی به تولید بپردازند؛ اما به‌عنوان مشوق می‌توانیم از یارانه انرژی استفاده کنیم تا شرکت‌ها را به سمت تولید محصولات باارزش افزوده بالاتر و توسعه زنجیره ارزش سوق دهیم. برای یک برهه زمانی مشخص مثلاً سه یا پنج‌ساله می‌توانیم به صنایع یارانه انرژی بدهیم به این شرط که به سمت توسعه زنجیره ارزش محصولاتشان حرکت کنند؛ اما این حمایت‌ها و قیمت‌های یارانه‌ای نباید دائمی باشد. ورود فنّاوری و اقتصاد دانش‌بنیان به صنعت باسیاست‌های مشوق مالیاتی نظیر اعتبار مالیاتی هم می‌تواند گزینه مناسبی برای رهایی کشور از تله صادرات انرژی باشد. مثلاً شرکت‌های توربین سازی کشور با سرمایه‌گذاری در بخش‌های تحقیق و توسعه توانستند به دستاوردهای خوبی دست پیدا کنند و الان زمینه را برای صادرات برق فراهم کرده‌اند. این‌طور نمونه‌ها می‌توانند گسترش یابند و بسترساز رهایی کشور از صادرات انرژی مجازی باشند.
