سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران طی سال گذشته شاهد رویدادهای متنوعی بوده است که هر یک به‌تنهایی و یا در کنار هم می‌توانند منشأ روندهای جدید بوده یا اینکه روندهای قدیمی را تقویت کنند. مهم‌ترین مؤلفه تأثیرگذار بر سیاست خارجی ایران در سال ۱۴۰۰، انتخابات ریاست جمهوری بود که موجب شکل‌گیری ابعادی جدید در سیاست خارجی گردید. در این مطلب ضمن مرور مهم‌ترین رویدادهای حوزه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران طی یک سال گذشته، روندهای جدید و همچنین قدیمی مورد بررسی و دسته‌بندی قرار گرفته است. همچنین سعی شده است تا بر مبنای روندهای موجود و محوری، یک بازنمایی از سیاست خارجی ایران در سال ۱۴۰۱ ارائه شود.

۱- دیپلماسی هسته‌ای

اگرچه در ابتدای سال، موضوع انتخابات ریاست جمهوری و تغییر دولت بر مذاکرات احیای برجام سایه انداخته بود، اما با روی کار آمدن دولت سیزدهم، دیپلماسی هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران با تمرکز بر رفع تحریم‌های ضد ایرانی ایالات متحده ادامه پیدا کرد. توافق ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آذرماه و هم‌زمان با دور هفتم مذاکرات هسته‌ای، رویداد مهمی بود که نشان داد به‌‌رغم تصمیم برای توقف اجرای پروتکل الحاقی، ایران تمایلی ندارد اجازه دهد موضوعات چالشی به مانعی در فرایند مذاکرات هسته‌ای تبدیل شوند.

همچنین باوجود خرابکاری‌های منتسب به رژیم صهیونیستی در مراکز هسته‌ای، ایران رویکرد هوشمندانه‌ای را برگزیده و پاسخ خود را در چارچوبی تنظیم کرد که نه‌تنها به روند دیپلماسی هسته‌ای آسیب وارد نشود، بلکه به تقویت موضع در مذاکرات بیانجامد. اعلام آغاز غنی‌سازی ۶۰ درصدی اورانیوم از اواخر فرودین ۱۴۰۰ که در پاسخ به خرابکاری در تأسیسات نطنز انجام شد، پیام روشن و صریحی را به طرف‌های غربی مبنی بر رویکرد ایران در تقویت ظرفیت هسته‌ای خود ارسال کرد. با این وجود، طولانی شدن فرایند مذاکرات هسته‌ای نشان از وجود چالش‌های جدی بر سر راه احیای توافق هسته‌ای دارد. حتی در صورت حصول توافق، مباحثی مانند «اجرای توافق»، «راستی آزمایی لغو مؤثر تحریم‌ها» و «انجام تعهدات از سوی ایران»، موجب استمرار دیپلماسی هسته‌ای در سال ۱۴۰۱ به‌عنوان یک روند خواهد بود.

۲- چندجانبه گرایی

به‌عنوان یکی از اصول ثابت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، چندجانبه گرایی یکی از روندهای محوری طی سال گذشته بوده است. حضور رئیس‌جمهور در اجلاس شانگهای در شهریورماه در قالب اولین سفر خارجی نشان از توجه به چندجانبه گرایی با تمرکز بر اولویت‌ها و چالش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. سخنرانی مجازی رئیس‌جمهور در هفتاد و ششمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد، به‌عنوان فراگیرترین رویداد چندجانبه بین‌المللی، نقطه برجسته دیگری در استمرار روند چندجانبه گرایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است.

همچنین در چارچوب این روند، در آبان ماه قطعنامه پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر لزوم خلع سلاح هسته‌ای و امحای کامل و پایان یافتن تهدیدات هسته‌ای علیه کشور‌ها با ۱۰۸ رأی مثبت در کمیته اول مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب شد که یک گام رو به جلو در چارچوب ارتقاء صلح و امنیت بین‌المللی محسوب می‌شود. رویداد دیگری که حاکی از اعتبار چندجانبه گرایی در منظومه سیاست خارجی ایران دارد، حضور در اجلاس امنیتی مونیخ در سطح وزیر امور خارجه است که بهمن ۱۴۰۰ برگزار شد. در این اجلاس ضمن تبیین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، دیدارهای جداگانه‌ی وزیر امور خارجه با مقامات سایر کشورها فرصت قابل اعتنایی را برای پیشبرد دیپلماسی در اختیار گذاشت.

اگرچه روند چندجانبه گرایی، به‌صورت مستمر در سیاست خارجی دنبال شده اما لازم است بهره‌گیری هوشمندانه‌تری از آن در مواجهه با چالش‌های بین‌المللی صورت پذیرد. حضور فعالانه در نهادها، مجامع و سازمان‌های بین‌المللی می‌تواند ضمن ارائه تصویر روشنی از دغدغه‌های ایران، ظرفیت‌های موجود برای مقابله با چالش‌ها را در دسترس قرار دهد.

۳- مقابله با تحریم

طی یک دهه گذشته علی‌رغم وجود فراز و فرود، تشدید تحریم‌های ضد ایرانی ایالات متحده آمریکا، به یک روند ثابت در سیاست خارجی دولت‌های مستقر در واشنگتن تبدیل شده است. این حقیقت موجب شده است که به موازات دیپلماسی هسته‌ای، سیاست مقابله با تحریم در چارچوب محورهایی مانند «مقاوم‌سازی اقتصادی» و «خنثی‌سازی تحریم‌ها» در صدر اولویت‌های ایران قرار گیرد. اگرچه تحریم‌هایی مانند ممنوعیت دسترسی به سیستم مالی بین‌المللی تقریباً بر تمام جوانب تجارت خارجی ایران سایه انداخته است، اما باعث نشده تلاش‌ها برای یافتن مسیرهای جایگزین متوقف شود. پیگیری مستمر و مجدانه روند مقابله با تحریم‌ها نه‌تنها موجب کاهش نسبی فشارهای تحریمی می‌شود، بلکه موضع کشور را برای پیشبرد دیپلماسی هسته‌ای تقویت می‌کند.

گزارش‌های منتشر شده نشان می‌دهد باوجود تحریم‌ها صادرات نفت ایران به چین به میزان چشمگیری افزایش داشته و حتی از اوج آن در سال ۱۳۹۷ و پیش از تحریم‌های آمریکا، نیز فراتر رفته است. حجم تجارت خارجی ایران با کشورهایی نظیر برزیل که بر ۲ میلیارد دلار بالغ می‌شود، نشان دهنده موفقیت نسبی رویکرد ایران در مقابله با تحریم‌ها است.

۴- نگاه به شرق

سیاست نگاه به شرق علاوه بر اینکه در چارچوب سیاست خارجی متوازن مطرح می‌شود، در میانه تحریم‌ها و فشار حداکثری ضد ایرانی غرب به‌ویژه ایالات متحده اهمیت مضاعفی پیدا می‌کند. این سیاست نه‌تنها تقویت روابط با قدرت‌های نوظهور در شرق جهان را دنبال می‌کند، بلکه به جهت هراس از تقویت و تعمیق روابط تهران – پکن، موجب تأثیر بر رویکرد خصمانه برخی از کشورهای غربی نیز می‌شود. روند «نگاه به شرق» اگرچه همواره به‌عنوان یک الزام راهبردی موردنظر قرار داشته، اما در برهه‌های مختلف با فراز و فرودهایی دنبال شده است. دولت سیزدهم نگاه به شرق را به یکی از روندهای برجسته سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران طی یک سال گذشته تبدیل کرده است.

عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای در شهریورماه، سفر وزیر امور خارجه به چین در دی‌ماه و اعلام آغاز اجرایی شدن توافق بلندمدت ایران و چین، سفر رئیس‌جمهور به روسیه در بهمن‌ماه در کنار هماهنگی نزدیک بین ایران، روسیه و چین در فرایند مذاکرات هسته‌ای، رویدادهایی هستند که نشان می‌دهند طی سال گذشته روند نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران خیزشی مجدد داشته است.

نگاه به شرق بیش از ارزش ذاتی آن، به دلیل کارکردهایی که در توازن بخشی و مدیریت روابط با غرب دارد، جایگاه برجسته‌ای را به خود اختصاص داده است. از آنجایی که رویکرد نگاه به شرق علاوه بر دلایل ایجابی به‌موجب سیاست‌های خصمانه و ضد ایرانی برخی از کشورهای غربی، از انگیزه‌های سلبی نیز برخوردار است، انتظار می‌رود طی سال پیش رو نیز یکی از روندهای مسلط سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران باشد.

۵- سیاست همسایگی

با روی کار آمدن دولت سیزدهم، سیاست اولویت همسایگان به‌عنوان یک رویکرد محوری در سیاست خارجی اتخاذ و پیگیری شد. برگزاری سمینار سفرای جمهوری اسلامی ایران در کشورهای همسایه در آذر ۱۴۰۰، و بحث و تبادل‌نظر پیرامون گسترش روابط با همسایگان در حوزه‌های اقتصادی، تجاری، سیاسی، امنیتی و غیره یکی از رویدادهای مهمی بود که نشان داد روند سیاست همسایگی در سیاست خارجی ایران طی سال‌های آتی برجسته خواهد بود.

نگاهی به ترکیب سفرهای خارجی رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه طی سال گذشته نیز توجه به همسایگان را نشان می‌دهد. دکتر حسین امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه در روزهای آغازین وزارت، برای شرکت در کنفرانس منطقه‌ای عازم بغداد شد. همچنین سفر به لبنان و قطر نیز در راستای پیگیری سیاست همسایگان بوده است.

۶- مواجهه با بحران‌های محیط پیرامون

رویدادهای سالیان اخیر محیط پیرامون و تولد بحران‌های سیاسی، امنیتی و ژئوپلیتیکی، مواجهه با این بحران‌ها را به یکی از روندهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تبدیل کرده است. جنگ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان و تغییرات مرزی به وجود آمده، موجب بحرانی شدن محیط پیرامونی شمال غرب ایران و بروز تنش شده است. اختلال در تجارت ایران – ارمنستان به‌واسطه دستگیری رانندگان کامیون ایرانی توسط آذربایجان در تابستان ۱۴۰۰، سرآغاز زنجیره‌ای از تنش بین ایران و آذربایجان بود که تا برگزاری رزمایش توسط ارتش جمهوری اسلامی ایران در مرزهای شمالی پیش رفت. در سفر رئیس ستاد کل نیروهای مسلح به روسیه در آبان ۱۴۰۰ ضمن پیگیری خریدهای تسلیحاتی، پیام روشنی مبنی بر عدم تحمل تغییر ژئوپلیتیک قفقاز از سوی ایران ارسال شد.

مواجهه با بحران در محیط پیرامون شرقی، یکی دیگر از دغدغه‌های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران طی سال گذشته بوده است. خروج فرار گونه نیروهای آمریکایی از افغانستان، سقوط دولت و درنتیجه تسلط طالبان بر کابل در تابستان ۱۴۰۰ رویدادهایی بودند که در عرض چند ماه، شرایط را به‌صورت اساسی دگرگون کرده و پیامدهای متعددی را متوجه ایران کرد. ایران در مواجهه با بحران به وجود آمده، ضمن استقبال از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان از شناسایی سیاسی حاکمیت طالبان تا زمان تشکیل دولت فراگیر خودداری کرده است. درعین‌حال به همکاری و تعاملات در جهت مدیریت بحران به‌ویژه در حوزه پناهندگان ادامه داده است.

یکی دیگر از رویدادهایی که موجب بروز تهدید جدی در محیط پیرامون جمهوری اسلامی ایران طی یک سال گذشته شده، عادی‌سازی روابط رژیم صهیونیستی با برخی از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و حضور نظامی در این منطقه بوده است. انجام نخستین سفر رئیس رژیم صهیونیستی به امارات متحده عربی در بهمن ۱۴۰۰، نشان‌دهنده روند رو به رشد روابط این رژیم با حوزه پیرامونی جنوب ایران است. در کنار روابط سیاسی، رژیم صهیونیستی تمایل بارزی برای حضور نظامی در حوزه خلیج‌فارس را دارد. مقارن با سفر وزیر دفاع رژیم صهیونیستی به بحرین، خبر مشارکت این رژیم در رزمایش آمریکایی به همراه برخی از کشورهای عربی در قالب تمرینات دریایی در حوزه‌ای وسیع از آب‌های خلیج‌فارس تا خلیج عمان، دریای مکران، دریای سرخ و شمال اقیانوس هند منتشر شد. حضور رژیم صهیونیستی در منطقه پیرامونی جنوب ایران تهدید جدی است که احتمالاً طی سال آتی نیز خودنمایی خواهد کرد و توجه ویژه‌ای را برای مقابله طلب می‌کند.

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران طی سال ۱۴۰۱

روندهایی که مورد اشاره قرار گرفتند در سال ۱۴۰۱ شاکله کلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را تشکیل خواهند داد. دیپلماسی هسته‌ای، بسته به کم و کیف توافق صورت گرفته ادامه خواهد داشت. در این رابطه اجرای مطلوب و انتفاع اقتصادی ایران از بحث‌های محوری خواهد بود. توجه به چندجانبه گرایی روند دیگری است که در قالب سیاست خارجی اصولی جمهوری اسلامی ایران دنبال خواهد شد. تلاش برای تعامل مؤثر با نهادهای بین‌المللی و بهره‌گیری از ظرفیت موجود در آن‌ها برای مدیریت پرونده‌های سیاست خارجی به‌صورت جدی مورد توجه خواهد بود. مقابله با تحریم در سطوح مختلف یکی دیگر از روندهای مسلم سیاست خارجی ایران طی سال آتی خواهد بود. پیشبرد دیپلماسی اقتصادی در این چارچوب مورد توجه جدی قرار خواهد داشت. نگاه به شرق و پیگیری سیاست همسایگی به‌عنوان رویکرد محوری سیاست خارجی دولت سیزدهم طی سال آتی فرصت بیشتری برای پیگیری و تحقق خواهد داشت. بر این مبنا، توسعه روابط با کشورهای همسایه و قدرت‌های نوظهور شرقی به‌ویژه چین مورد انتظار است. درنهایت مواجهه با بحران‌های محیط پیرامون از شمال شرق تا شرق و جنوب توجه ویژه‌ای را در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران طی سال ۱۴۰۱ طلب خواهد کرد.