سازمان خواربار و کشاورزی ملل‌متحد(فائو) در تعاریف بحران غذایی، سه عامل را دلیل بروز بحران غذایی می‌داند. این سه عامل عبارتند از فجایع طبیعی یا زیست‌محیطی، درگیری‌ها و بحران‌های اقتصادی. یعنی اگر هریک از این سه عامل در جهان وجود داشته باشد ممکن است جهان با بحران غذایی و تشدید گرسنگی و سوءتغذیه مواجه شود. فائو می‌گوید شوربختانه حالا این هر سه عامل با هم ظهور و بروز پیدا کرده‌اند؛ به‌طوری‌که خشکسالی در بسیاری مناطق جهان تولید محصولات کشاورزی را کاهش داده، جنگ اوکراین شبکه‌های توزیع را مختل کرده و شیوع کرونا رشد و رونق تولید را تحت‌الشعاع قرار داده است. همچنین نگاهی به بازار موادغذایی نشان می‌دهد شبکه‌های حمل‌ونقل، فرآیندهای تولید و فرآوری غذا و روابط میان کشورها و تجارت موادغذایی درجهان درحال تضعیف است.
اما مساله فقط همین نیست، چراکه فائو می‌گوید جهانی‌شدن، نظام‌های غذایی ملی را که صرفا بر تامین نیازهای غذایی داخلی تمرکز داشتند به یک شبکه گسترده تامین غذای جهانی تبدیل کرده است؛ شبکه‌ای که براساس منطق تولید، توزیع و مصرف جهانی عمل می‌کند و کاری به نیازهای داخلی هر کشور ندارد. تمرکز سرمایه منجر به آن شده که چهار یا پنج تولیدکننده یا شبکه بزرگ توزیع، بازار همه محصولات مهم غذایی برای اکثریت جمعیت جهان را در دست داشته باشند. این شبکه شبه‌انحصاری برای به حداکثر رساندن سود خود بعضا از تکنیک ایجاد کمبود مصنوعی و برهم‌زدن تعادل میان عرضه و تقاضا استفاده می‌کند. فائو هشدار می‌دهد اگر اقدامات اضطراری و عاجل برای تضمین امنیت غذایی کره‌زمین انجام نگیرد، اگر حق زندگی و حیات تک‌تک ساکنان زمین بر حرص و خودخواهی عده‌ای معدود مقدم شمرده نشود، آنگاه خیلی زود شاهد کمبود شدید موادغذایی در جهان خواهیم بود. طبق هشدارهای فائو، اگر نشانه‌ها و علائم این بی‌نظمی تایید شود باید گفت در ماه‌های آینده شاهد افزایش بی‌سابقه تعداد گرسنگی‌ها و سوءتغذیه‌ها در فقیرترین کشورها خواهیم بود.
هشدار قرمز فائو برای جنگ غذا
امنیت غذایی یکی از مهم‌ترین چالش‌های قرن 21 برای کلیه ساکنان کره زمین است. در این میان تولید و مصرف چند محصول کشاورزی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. این اولویت در بررسی‌های سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) مورد تاکید است و بررسی‌های عمیق و مداومی طی سال‌های گذشته انجام‌شده و مقدار تولید و مصرف این محصولات در تمام دنیا مورد پایش قرار گرفته است.
این محصولات شامل گندم، جو، برنج، دانه‌های روغنی، گوشت قرمز، ذرت و حبوبات هستند. مقدار مصرف این محصولات در بعضی از کشورهای دنیا بسیار پایین است که باعث شده مردم و ساکنان این کشورها دارای سوءتغذیه باشند. به‌دلیل ماهیت محصولات کشاورزی و استفاده اکثر مردم دنیا از این پنج محصول برای مصارف روزانه وعده غذایی به‌نوعی می‌توان گفت که امنیت غذایی مردم جهان به این پنج محصول وابسته است و نکته بسیار مهم این است که چند کشور بین 70 تا 80 درصد صادرات جهانی این محصولات را به خود اختصاص داده‌اند.
این آمار به این معناست که امنیت غذایی بیش از 5 میلیارد نفر در کره زمین وابسته به تصمیمات چند کشور خاص است. همین امر باعث شده است طی چند ماه گذشته و بعد از آغاز جنگ روسیه و اوکراین قیمت غلات به‌ویژه گندم در دنیا افزایش بی‌سابقه‌ای را تجربه کند، زیرا روسیه و اوکراین با هم نزدیک به 30 درصد از تجارت جهانی گندم را تشکیل می‌دهند. تهاجم نظامی روسیه به اوکراین در سال 2022 قیمت جهانی گندم را افزایش داده و توانایی تولید اوکراین به‌خطر افتاد و بسیاری از کشورها روابط تجاری با روسیه را محدود یا تعطیل کردند. روسیه همچنین تامین‌کننده اصلی کود است که برای به حداکثر رساندن عملکرد محصول حیاتی است که لایه دیگری از عوارض را برای کشاورزان ایجاد می‌کند. درکنار این معضل کشورهایی مانند هند که در صادرات گندم تعیین‌کننده بودند بعد از این جنگ صادرات گندم را متوقف کردند. همین باعث شد سازمان‌های بین‌المللی نسبت به شیوع گسترده قحطی در کشورهای فقیر هشدار دهند. سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) در گزارش خود با عنوان گزارش جهانی درخصوص بحران غذایی به بررسی وضعیت کشورهای توسعه‌نیافته و فقیر پرداخته است که بعد از مطالعه این گزارش متوجه خواهید شد وضعیت امنیت غذایی در دنیا به مرحله بحرانی رسیده است. علاوه‌بر موارد فوق همه‌گیری کووید-19 در دنیا و همچنین تغییرات آب‌وهوایی باعث شده که اقتصاد دنیا وارد عصر جدیدی شود. عصری که باید آن را عصر جنگ غذا نامید. دامنه این بحران درحال‌حاضر در بیش از 50 کشور وارد فاز بحرانی شده است. گزارش تکان‌دهنده فائو نشان می‌دهد در سال 2020 به دلیل بحران غذا نزدیک به 15.8 میلیون کودک زیر پنج سال فوت شده‌اند و بیش از 74 میلیون کودک زیر این سن هم از عوارض سوءتغذیه رنج می‌برند.
سهم 80 درصدی 8 تا 10 تولیدکننده در اقلام استراتژیک
قبل از اینکه به صادرکنندگان محصولات غذایی استراتژیک بپردازیم، شاید بد نباشد به بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات غذایی نیز اشاره کنیم. البته این نکته لازم به ذکر است که بزرگ‌ترین تولیدکنندگان لزوما بزرگ‌ترین صادرکنندگان این محصولات نیستند و ممکن است کشوری به‌واسطه جمعیت زیاد، بخش قابل‌توجهی از تولیدات خود را در داخل مصرف کند. به‌هرحال همان تولیدکننده و مصرف‌کننده بزرگ اگر به‌دلیل خشکسالی و حوادث طبیعی و جنگ و… در تولید به مشکل بخورد، تقاضای این کشورها نیز بر بازار جهانی اثرگذار خواهد بود.
گندم: در محصول گندم، براساس آمارهای بین‌المللی، طی سال گذشته کشورهای چین، هند، روسیه، آمریکا و کانادا پنج تولیدکننده برتر گندم در جهان بوده‌اند. در سال گذشته چین سالانه 134 میلیون تن، هند 108 میلیون تن، روسیه 85 میلیون تن، آمریکا نزدیک به 50 میلیون تن و کانادا 35 میلیون تومان به ترتیب 5 تولیدکننده برتر گندم در دنیا هستند. در این رده‌بندی ایران نیز در سال‌هایی که با خشکسالی روبه‌رو نبوده در رتبه 12 تا 13 بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گندم قرار دارد. اما در سال‌هایی که خشکسالی منجر به کاهش تولید شده، رتبه ایران تا رده 20 نیز عقب‌نشینی کرده است.
جو دامی: در محصول جو دامی؛ اتحادیه اروپا با 53 میلیون تن در رتبه اول، روسیه با 17.5 میلیون تن دومین تولیدکننده بزرگ، استرالیا با 13 میلیون تن سوم، اوکراین با 10.2 میلیون تن چهارم، کانادا با هفت میلیون تن پنجم، آرژانتین با 4.8 و ترکیه با 4.5 میلیون تن به ترتیب در رتبه‌های ششم و هفتم قرار دارند. درمجموع حدود 80 درصد تولیدات جو دامی در دست اتحادیه اروپا و 6 کشور دیگر بوده و همچنین 91 درصد از تولیدات جو دامی در دست اتحادیه اروپا و 13 کشور دیگر و سهم 160 کشور دیگر تنها 9 درصد است.
ذرت: در محصول ذرت آمریکا با 384 میلیون تن رتبه اول جهان را به خود اختصاص داده است. پس این کشور، چین با 272 میلیون تن دوم، برزیل با 115 میلیون تن سوم، اتحادیه اروپا با 70 میلیون تن چهارم، آرژانتین با 54 میلیون تن پنجم، اوکراین با 42 میلیون تن ششم و هند با 30 میلیون تن هفتم است. درمجموع اتحادیه اروپا به همراه 6 کشور دیگر 51 درصد از ذرت دنیا را تولید می‌کنند.
برنج: در محصول برنج براساس آمارهای مجمع جهانی اقتصاد، در سال‌های اخیر چین با تولید 211 میلیون تن برنج در رتبه اول، هند با 178 میلیون تن در رتبه دوم، اندونزی با 55 میلیون تن در رتبه سوم، بنگلادش با تولید نزدیک به 55 میلیون تن چهارم، ویتنام با 43 میلیون تن پنجم و تایلند با تولید 28 میلیون تن در رتبه ششم قرار داشته‌اند. این 6 کشور 75 درصد از برنج جهان را تولید می‌کنند. همچنین برمه با 26 میلیون تن هفتم، فیلیپین با 18.8 میلیون تن هشتم، پاکستان با 11 میلیون تن نهم و برزیل با 10.4 میلیون تن در رتبه دهم قرار دارد. درمجموع این 10 کشور بیش از 84 درصد برنج جهان را تولید می‌کنند.
روغن و دانه‌های روغنی: طی سال 2021 حدود 611 میلیون تن دانه‌های روغنی تولید شده است که تقریبا 364 میلیون تن از آن معادل 59 درصد سویا بوده است. در سال زراعی 2022/2021، سویا پیشروترین نوع دانه روغنی در جهان بود. در آن سال، تقریبا 364 میلیون تن سویا در سراسر جهان تولید شد. طی سال 2021 تولید جهانی روغن نباتی به حدود 210 میلیون تن رسید. از این مقدار، 73.8 میلیون تن (35 درصد) مربوط به روغن پالم، 60.2 میلیون تن مربوط به روغن سویا (28.6 درصد)، 28.8 میلیون تن کلزا (13.7 درصد)، 20.5 میلیون تن (9.7 درصد) روغن آفتابگردان است. این چهار محصول 87 درصد از کل روغن تولیدی جهان را شامل می‌شود. 13 درصد مابقی نیز روغن هسته خرما، روغن بادام‌زمینی، روغن پنبه‌دانه، روغن نارگیل و روغن زیتون است.
در روغن پالم از 74 میلیون تن تولید، اندونزی بزرگ‌ترین تولیدکننده، صادرکننده و مصرف‌کننده روغن پالم است که حدود 60 درصد از کل عرضه را به خود اختصاص داده است. مالزی با حدود 25 درصد سهم عرضه جهانی دومین تامین‌کننده بزرگ است.
در روغن سویا که تولید سالانه آن 60 میلیون تن است، چین با اختلاف بزرگ‌ترین تولیدکننده (15.95 میلیون تن)، پس از آن ایالات‌متحده (11.9 میلیون تن)، برزیل (9میلیون تن) و آرژانتین (7.9 میلیون تن) قرار دارند.
در روغن کلزا که نزدیک به 29 میلیون تن تولید دارد، عمده آن در اتحادیه اروپا، کانادا و چین تولید می‌شود. در روغن آفتابگردان که سالانه 20 میلیون تن تولید دارد، روسیه و اوکراین 55 درصد از تولید جهانی و 76 درصد از صادرات جهانی را تشکیل می‌دهند.
گوشت: در محصول گوشت (قرمز و سفید) چین با تولید 88 میلیون تن اول، اتحادیه اروپا با نزدیک به 64 میلیون تن دوم، آمریکا با 46.8 میلیون تن سوم؛ برزیل با 29.3 میلیون تن چهارم، روسیه با 10.6 میلیون تن پنجم، آلمان با 8.2 میلیون تن ششم، هند با 7.5 میلیون تن هفتم، مکزیک و اسپانیا با 7 میلیون تن و استرالیا و نیوزیلند هرکدام با 6 میلیون تن به ترتیب در رتبه‌های هشتم تا یازدهم قرار دارند.
89 درصد صادرات ذرت در دست 10 کشور
براساس داده‌های trademap کل صادرات ذرت دنیا در سال 2021 برابر با 51.4 میلیارد دلار بوده که سهم 15 کشور اول معادل 94 درصد یا معادل 48 میلیارد دلار است. طی سال 2021 کشورهای آمریکا، آرژانتین، اوکراین، برزیل، رومانی، فرانسه، مجارستان، هندوستان، آفریقای‌جنوبی و روسیه 10 کشوری هستند که سهمی نزدیک به 89 درصدی از کل صادرات ذرت را در دست داشته‌اند. آمریکا با سهم 37.2 درصدی در رتبه اول، آرژانتین با 17.6 درصد دوم، اوکراین با 11.4 درصد سوم، برزیل با 8.1 درصد چهارم، رومانی و فرانسه هرکدام با 3.8 درصد پنجم و ششم، مجارستان با 2 درصد هفتم، هند با 1.8 درصد هشتم، آفریقای‌جنوبی با 1.6 درصد نهم و روسیه با 1.4 درصد دهم است.
87 درصد حبوبات در قبضه 10 صادرکننده
داده‌های trademap نشان می‌دهد کل صادرات جو دامی جهان طی سال 2021 برابر با 10.4 میلیارد دلار بوده و سهم 15 کشور دنیا 9.6 میلیارد دلار معادل حدود 93 درصد بوده است. کشورهای استرالیا، فرانسه، اوکراین،روسیه، کانادا، آلمان و آرژانتین با اختصاص 78 درصد این حجم، رتبه شاخص در تامین این محصول مهم کشاورزی داشته‌اند. طی سال 2021 حدود 87 درصد از کل صادرات حبوبات جهان در دست 10 کشور شامل استرالیا، فرانسه، اوکراین، روسیه، کانادا، آلمان، آرژانتین، رومانی، دانمارک و انگلستان بوده است.
80 درصد صادرات گندم برای 9 کشور
گندم مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین محصول کشاورزی دنیاست. چون این محصول و مشتقات آن منبع اصلی اغذیه خیل عظیمی از ساکنان جهان است. داده‌های TRADE MAP نشان می‌دهد کل صادرات گندم در سال 2021 برابر با 56 میلیارد دلار بوده که 92 درصد از این رقم یعنی 51 میلیارد دلار توسط 15 کشور دنیا انجام شده است. کشورهای روسیه، آمریکا و استرالیا هرکدام با سهم حدود 13 درصدی، درمجموع نزدیک به 40 درصد صادرات گندم را به خود اختصاص داده‌اند. کانادا با حدود 12 درصد، اوکراین با 8.5 درصد و فرانسه با 8.2 درصد،6 صادرکننده بزرگ گندم در سال گذشته بوده‌اند. در مجموع این 6 کشور سهم 68 درصدی از کل صادرات دنیا را در اختیار دارند. اگر کشورهای آرژانتین، آلمان و رومانی را هم به آن 6 کشور اضافه کنیم، این 9 کشور 80 درصد گندم جهان را در سال 2021 صادر کرده‌اند. همچنین اگر 6 کشور هندوستان، بلغارستان، قزاقستان، لهستان، لیتوانی و مجارستان را هم به آن 9 کشور اضافه کنیم، 15 کشور اول سال گذشته نزدیک به 92 درصد از گندم جهان را صادر کرده‌اند.
80 درصد صادرات روغن خوراکی در قبضه 10 قدرت
براساس آمارهای ارائه‌شده از سوی TRADE MAP، مجموع ارزش صادرات جهانی روغن خوراکی طی سال 2021 حدود 129 میلیارد دلار بوده است. از این مقدار، برزیل با سهم 30.3 درصدی در رتبه اول، آمریکا با 25.6 درصد دوم، کانادا با سهم 6.7 درصدی سوم، هلند با 3.7 درصد چهارم و آرژانتین با 2.8 درصد پنجم بوده است. درمجموع 10 کشور شامل برزیل، آمریکا، کانادا، هلند، آرژانتین، پاراگوئه، استرالیا، فرانسه، چین و اوکراین سهم نزدیک به 80 درصدی از کل صادرات روغن خوراکی را در دست دارند و سهم 15 کشور اول نزدیک به 85 درصد از کل صادرات این محصول است.
سهم 78 درصدی 6 کشور از صادرات برنج
طبق داده‌های استخراج‌‌شده از trademap، طی سال 2021 ارزش صادرات برنج نزدیک به 25.7 میلیارد دلار بوده است که سهم 15 کشور معادل 93 درصد از این مقدار یعنی 24 میلیارد دلار بوده است. 6 کشور هندوستان، تایلند، پاکستان، ویتنام، آمریکا و چین تقریبا 78 درصد کل صادرات را در اختیار داشته‌اند. هند با 37.5 درصد اول، تایلند با 13 درصد دوم، پاکستان با 8.4 درصد سوم، ویتنام با 7.7 درصد چهارم، آمریکا با 7.5 درصد پنجم و چین با 3.6 درصد ششم است.
76 درصد صادرات حبوبات برای 10 کشور
براساس داده‌های trademap کل صادرات حبوبات جهان در سال 2021 بیش از 149 میلیارد دلار بوده که سهم 15 کشور دنیا برابر با 85 درصد یا معادل 127 میلیارد دلار بوده است. کشورهای آمریکا، آرژانتین، هند، اوکراین، استرالیا، روسیه، کانادا، فرانسه، برزیل و رومانی 10 کشوری هستند که حدود 80 درصد صادرات این محصول را به خود اختصاص داده‌اند. آمریکا با سهم 20.4 درصدی در رتبه اول، آرژانتین با 9درصد دوم، هند با 8.3 درصد سوم، اوکراین با 7.9 درصد چهارم، استرالیا با 6.7 درصد پنجم، روسیه با 6.1 درصد ششم، کانادا با 5.8 درصد هفتم، فرانسه با 5.6 درصد هشتم، برزیل با 3.2 درصد و رومانی با 2.9 به ترتیب نهم و دهم هستند.
69 درصد صادرات گوشت در دست 10 کشور
داده‌های TRADE MAP نشان می‌دهد از کل صادرات 152 میلیارد دلاری سال 2021، آمریکا با صادرات 14.6 درصدی در رتبه اول قرار دارد. سهم برزیل 12 درصد، سهم استرالیا 7.6 درصد، هلند 7.2 درصد، اسپانیا 6.9 درصد، کانادا و آلمان نیز هرکدام 4.9 درصد است. درمجموع 10 کشور آمریکا، برزیل، استرالیا، هلند، اسپانیا، کانادا، آلمان، لهستان، نیوزیلند و دانمارک سهم 69 درصدی از کل صادرات گوشت دارند و 15 کشور دنیا بیش از 81 درصد کل صادرات را به خود اختصاص دادند.
