به گفته مدیر اجرایی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان نیز حتی یک ریال نیز برای این طرح هزینه‌ای نشده است و منابع بودجه‌ای به آن تخصیص یافته نشده است و آن ۲۵ همت کمک هزینه نانوایان بوده است. از سال ۱۴۰۱ طرح هوشمندسازی یارانه با تدبیر دولت پیاده سازی شد و روند مصرف آرد یارانه‌ای نه تنها از آن ۳ درصد سالانه که روند رشد طبیعی اقلام مصرفی مردم است افزایش پیدا نکرد بلکه کاهش نیز پیدا کرد این رونده از سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ نیز به همان میزان تثبیت شد و در سال ۱۴۰۳ نیز برآورد ما این است که این میزان تثبیت شود. این طرح موجب شد که دولت برای تامین نان ارزان برای مردم به منابع کمتری نیاز پیدا کند و تا انتهای نیمه اول سال ۱۴۰۳ حدود  ۷۵ هزار میلیارد تومان در بازه زمانی ۳۰ ماهه صرفه‌جویی شده است.

هوشمندسازی یارانه آرد و نان از کجا شروع شد و چه هدفی داشت؟

به دنبال این قضایا در این گزارش به مسئله نان و هوشمندسازی یارانه آرد و نان پرداختیم.

نان از جمله کالاهایی است که سالانه بودجه زیادی حدود ۱۵۰ هزارمیلیارد تومانه را به خود تخصیص می‌دهد. این میزان، هزینه‌ای است که دولت برای  خرید ۱۰ میلون تن گندم تخصیص می‌دهد تا این گندم تبدیل به آرد و نان شود اما در مرحله تبدیل به آرد و نان دچار اسراف و هدررفت می‌شد. دولت برای حل این مشکل یا باید یارانه آرد و نان را حذف و قیمت آن را آزاد می‌کرد یا با سهمیه‌بندی آرد دست دلالان را از این موضوع کوتاه می‌کرد و هر دو به معنای وارد کردن شوک به سفره مردم بود.

این درحالیست که بودجه خرید تضمینی گردم مورد نیاز نیز هر ساله افزایش می‌یافت اما حجم بسیار زیادی از آن گندم‌ها به دامداری‌ها و مرغداری‌ها و یا حتی بازار آزاد می‌رسید. این مسائل تا پایان سال ۱۴۰۰ بود و پیش‌بینی می‌شد تا سال ۱۴۰۱ تقاضای غیرواقعی سنگینی به سمت آرد و گندم یارانه‌ای سرازیر شود و به همین دلیل نیز اگر دولت آرد و نان یارانه‌ای را در نانوایی‌ها به‌صورت شفاف قابل رصد نمی‌کرد ناچار می‌شد برای تضمین عرضه پایدار نان به مردم ۱۲ درصد بیشتر آرد یارانه‌ای تامین و توزیع کند بنابراین دولت وقت به پیشنهاد وزارت اقتصاد تصمیم گرفت تا بدون سهمیه‌بندی و آزادسازی قیمت نان از طریق هوشمندسازی از هدررفت آرد یارانه‌ای جلوگیری کند. 

صرفه‌جویی ۱۸۰۰ میلیارد تومان در ماه

طرح هوشمندسازی اواخر سال ۱۴۰۱ در دولت سیزدهم به منظور جلوگیری از انحراف آرد و نان ابتدا به صورت پایلوت در برخی استان‌ها از جمله قزوین آغاز شد و از سال ۱۴۰۲ به طور رسمی در سراسر کشور اجرایی شد. در فاز اول کارت‌خوان‌های هوشمند در نانوایی‌های سراسر کشور نصب شد و در فاز دوم، تخصیص سهمیه آرد یارانه‌ای به نانوایان، مبتنی بر عملکرد دوره قبل آنها به‌علاوه درصدی بیشتر صورت گرفت. در این طرح، با تداوم عرضه آرد یارانه‌ای بدون افزایش قیمت به نانوایان، هیچ تنش و هزینه‌ای به سمت مصرف‌کننده که همان مردم هستند تحمیل نشد. دولت البته استثنائا فقط برای سال ۱۴۰۱ به دلیل شرایط تورمی سفره مردم، همان چند درصد افزایش قیمت مرسوم هر ساله را نیز در قیمت نان اعمال نکرد اما برای جبران هزینه نانوایان، اقدام به پرداخت کمک هزینه ۱۵ درصدی به نانوایان کرد که این کمک هزینه در شروع فاز دوم ( از ۱۷ بهمن ۱۴۰۱) به ۳۰‌ درصد افزایش یافت.

در واقع در فاز اول ۷۸ هزار نانوایی با نصب کارتخوان‌های هوشمند به این سامانه متصل و رصد شدند. با اجرای آن طرح نه تنها سهمیه آرد نانوایان تغییر نکرد بلکه تا ۱۵ درصد از  عملکرد نانوایان را به‌صورت روزانه به حساب آن‌ها واریز کرد تا هم تشویقی برای اجرای طرح شود و هم پوششی برای هزینه‌های سرباری باشد که به اقتصاد نانواها تحمیل می‌شد یعنی با جبران هزینه نانواها تلاش شد تا انگیزه انحراف نان کاهش یابد. در فاز اول بدون تغییر در سهمیه نانوایی‌ها و تنها با آغاز رصد نانوایان میزان مصرف آرد در ماه ۱۲۰ هزار تن کمتر شد و یعنی از ۷۴۰ هزار تن پیش‌بینی شده رسید به ۶۲۰ هزار تن و به عبارتی روزی ۴۰۰۰ تن صرفه‌جویی که به لحاظ ارزشی حدود ۱۸۰۰ میلیارد تومان در ماه است، رسید.

افزایش کمک هزینه نانوایان از ابتدای اجرای طرح تا به امروز

هدف اصلی طرح، در فازم دوم محقق می‌شد که درواقع همان شناور شدن سهمیه نانوایی‌ها بود یعنی هر نانوایی به میزان نان تولیدی در ماه گذشته (عملکرد واقعی) به علاوه چند درصد بیشتر آرد دریافت کند از بهمن ۱۴۰۱ نانوایی‌ها بسته به عملکردشان در کارتخوان‌ها، سهمیه آرد دریافت کردند تا سهمیه آن‌هایی که قصدشان خارج کردن آرد از چرخه تولید نان بود کم شود و به سهمیه نانوایی‌هایی که متعهدانه مشغول پخت نان بودند اضافه شود. کمک هزینه پراختی دولت نیز از ۱۵ درصد به ۴۰ درصد رسید.

با گذشت ۱۸ ماه از آغاز این طرح به بلوغ خود رسیده و مصرف آرد یارانه ای کشور که پیش‌بینی شده بود در سال ۱۴۰۱ رکورد زند و ۱۲ درصد رشد کند نه تنها بیشتر نشد بلکه ۴ درصد نیز از سال قبل خود کمتر و برابر سال ۹۸ شد. با اجرایی شدن طرح هوشمندسازی طی سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲، ۱.۵ میلیون تن آرد یارانه‌ای معادل ۲۷ هزار میلیارد تومان صرفه‌جویی شده است. این ۱.۵ میلیون تن آرد معادل نیاز ۲۰ میلیون نفر در مدت یک سال است و کاهش هزینه‌ای که در ۲ سال گذشته به واسطه طرح هوشمندسازی در حوزه عرضه نان صورت گرفت ۳ میلیون تن معادل ۵۴ هزار میلیارد تومان بوده و تمامی این صرفه جویی‌ها بدون هیچ گونه شوک قیمتی اتفاق افتاده است.

 برای افزایش کیفیت نان و اصلاح نظام اقتصادی نان چه باید کرد؟

نکته مهم دیگر در  مسئله هوشمندسازی یارانه آرد و نان، این است که طرح هوشمندسازی علاوه بر  اقدامات قبلی، از یکی از بزرگترین زیرساخت‌های مشارکت مردمی برای افزایش کیفیت نان با عنوان سامانه«نظر» رونمایی کرده است و مردم می‌توانند پس از هر بار خرید نان با ورود به این سامانه درباره کیفیت نان نظر خود را ثبت کنند. این نظرات هر ماه به صورت هوشمند پردازش می‌شود و در پرداخت کمک هزینه و سهمیه آرد نانوایی‌ها اثر داده خواهد شد تا از تخلفاتی همچون گرانفروشی و موارد دیگر نیز جلوگیری شود.

البته بایستی اذعان کرد آنچه فعلا در طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان انجام شده، درواقع یک سیستم توزیع مبتنی بر عملکرد واقعی نانوایی‌هاست و نباید اهداف دیگری همچون افزایش کیفیت نان یا اصلاح نظام یارانه یا شیوه تبدیل گندم به آرد یا اقتصادی کردن نانوایی‌ها را از این سامانه توقع داشت؛ چنین اهدافی را سیاست گذار و دستگاه‌های متولی(وزارتخانه های جهاد کشاورزی،کشور، صنعت، معدن و تجارت) باید مبتنی بر داده‌های کسب شده از این سامانه محقق کنند.