سوءاستفاده دولت از فضای مجازی برای رسیدن به اهداف سیاسی باعث شده است که طی هشت سال اخیر نه‌تنها فرصت‌های متعدد این حوزه بسوزد بلکه عملاً تهدیدات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به وجود بیاید.
عملکرد دولت یازدهم و دوازدهم در حوزه فضای مجازی آن‌قدر نامطلوب بود که با انتقادات تند و بی‌سابقه رهبر معظم انقلاب روبه‌رو شده است. ایشان در ابتدای سال 1400 در سخنرانی خود فرموده بودند: «همه‌ی کشورهای دنیا روی فضای مجازیِ خودشان دارند اِعمال مدیریت می‌کنند، [درحالی‌که] ما افتخار می‌کنیم به اینکه ما فضای مجازی را ول کرده‌ایم! این افتخار ندارد».

عملکرد مثبت آیت‌الله رئیسی، رئیس‌جمهور منتخب در دوره قوه قضاییه و استفاده از فرصت‌های فضای مجازی در راستای خدمت‌رسانی به مردم، این نوید را می‌دهد که رویکرد غلط دولت تدبیر و امید در دولت آیت‌الله رئیسی اصلاح خواهد شد.

همان‌طور که آیت‌الله رئیسی تا پیش از ورود به عرصه انتخابات ریاست جمهوری بر اهمیت بیش از هفتاددرصدی نقش فناوری اطلاعات در سند تحول قوه قضاییه تأکید نموده بودند، این موضوع در قوه مجریه نیز حتی دارای اهمیت بیشتری است اما خرابی‌ها و محدودیت‌های به ارث رسیده از دولت حسن روحانی، اولویت‌بندی مسائل در حوزه فضای مجازی را ضروری می‌کند. در گفتگو با محسن رضایی صدرآبادی، دکتری علوم اقتصادی و آینده‌پژوه اقتصاد فضای مجازی به بررسی اولویت‌های دولت سیزدهم در فضای مجازی پرداخته‌ایم؛ آنچه در ادامه می‌آید ماحصل این گفتگوست.

منظور رهبری از ولنگاری فضای مجازی چیست؟
به نظر می‌رسد برای اولویت‌بندی کردن، کلیدی‌ترین و مهم‌ترین مسئله‌ای که در درجه اول وجود دارد بحث رها بودن و ول بودن فضای مجازی است که رهبر معظم انقلاب چندین بار نسبت به آن تأکید کردند.
باید در نظر داشت که ول بودن با ولنگاری متفاوت است و منظور رهبری ولنگاری نیست، بلکه منظور قدرت حاکمیت من‌جمله نظارت، کنترل و مباحث حکمرانی فضای مجازی است که رهاشده و این امر ناشی از عدم توجه دولت به فضای مجازی بوده است.

1- احیا و بازسازی شورای عالی فضای مجازی
برای اینکه از این رها بودن جلوگیری شود در وهله اول باید مقر فرماندهی و سیاستگذاری فضای مجازی که شورای عالی فضای مجازی است از جانب رئیس‌جمهور جدید احیا و بازسازی شود.

شورای فضای مجازی در دولت روحانی شأنیت نداشت
این شورا در دولت دوازدهم از شأنیت خود ساقط شد چنانچه نه جلسات شورا منظم برگزار شد و نه موضوعات مهم در شورا مطرح شد و نه در شورا، شأن شورایی بودن توسط رئیس‌جمهور رعایت شده است. این‌یکی از مسائل بسیار مهمی است که رئیس‌جمهور با انتخاب دبیری که ریاست مرکز ملی فضای مجازی را هم عهده‌دار است، شورا و مرکز را به آن شأنیتی که در احکام اول و دوم شکل‌گیری آن بود، برگرداند‌.
از طرفی طبق حکمی که رهبری صادر کردند، شورای عالی فضای مجازی با کمک مرکز ملی سه وظیفه دارد: ۱- سیاست‌گذاری کلان و راهبردی؛ که این سیاست‌گذاری باید در لایه‌های مختلف فضای مجازی انجام شود. ۲- شأن تنظیم‌گری راهبردی بین دستگاه‌های مختلف سیاست‌گذار، تنظیم‌گر و مجریان و به عبارتی در تنظیم‌گری خرد و جزئی ورود پیدا نمی‌کند. 3- سومین هم نظارت و ارزیابی مصوبات است.

جلسات شورای عالی فضای مجازی کامل تشکیل نمی‌شد
این سه شأن متأسفانه به‌طورکلی در این ۸ سال نادیده گرفته شد و این‌یک موضوع بسیار مهم است زیرا یکی از عوامل رها بودن فضای مجازی این است که آن مقری که باید سیاستگذاری و تصمیم‌گیری می‌کرد، یعنی شورای عالی فضای مجازی، کاملاً خاموش بود و جلساتش تشکیل نشده است؛ این موضوع مهمی است که به نظرم اولویت اول است.

2- طراحی مدل حکمرانی بومی (اسلامی-ایرانی) فضای مجازی
ناظر بر همین شأن و تقسیم وظایف دومین اقدامی که باید اتفاق بیافتد حکمرانی بومی فضای مجازی است. باید مدل حکمرانی فضای مجازی‌مان را ناظر به اتفاقات تمدنی فضای مجازی و تحولاتی که پیش رو است طراحی کنیم. ولی متأسفانه از بُعد نظری و طراحی این مدل چه در لایه مفهومی و چه در لایه فرآیندی درست عمل نشده است. دچار نواقصی هستیم که برای حل آن عموماً مرکز ملی فضای مجازی و خود شورا می‌تواند اثرگذار باشد.

 3- ایجاد شبکه ملی اطلاعات فراتر از شوآف آذری جهرمی
اولویت سوم موضوع تحقق شبکه ملی اطلاعات است. شبکه ملی اطلاعات طبق مصوبه جلسه ۳۵ و ۶۶ شورای عالی فضای مجازی یک تعریف منسجم و مرتبط با لایه زیرساخت فضای مجازی دارد و بیان‌‌شده که وزارت ارتباطات چه باید انجام دهد؛ اما وزارت ارتباطات در این سال‌ها با تحریف موضوع، تعبیری غلط از شبکه ملی اطلاعات به نام اینترنت ملی یا اینترانت ملی داشته است و با شعار و شوآف، مدعی است که 80 درصد از شبکه ملی اطلاعات پیاده‌سازی شده است ولی به اذعان اعضای حقیقی شورای عالی فضای مجازی این امر محقق نشده است و واقعاً آن‌طور که بایدوشاید کار پیش نرفته است.

بنابراین دولت باید به این حوزه ورود کند و وزیر ارتباطات منتخب باید آن را اصلاح کند، چراکه دغدغه‌ای که حاکمیت در حوزه شبکه ملی اطلاعات دارد، عدم وابستگی به زیرساخت‌های خارجی، جلوگیری از جنگ سایبری و تقویت کشور در حملات سایبری و مصون ماندن از تحریمی است که احتمال دارد در آینده‌ای نه‌چندان دور اتفاق بیافتد.
این احتمال وجود دارد که غرب هم در پلتفرم و هم ازنظر زیرساختی ایران را تحریم کنند. بی‌توجهی به این موضوعات مهم ممکن است به‌ویژه برای کسب‌وکارها و صفحه‌های فعال در فضای مجازی مشکلاتی ایجاد و این کسب‌وکارها را فلج کند.

4- تولید و حمایت از تولیدکنندگان پلتفرم‌های بومی
اولویت‌های بعدی تولید پلتفرم‌های بومی و حمایت مناسب از تولیدکنندگان است. به‌عبارت‌دیگر باید زیرساخت‌ها را به‌گونه‌ای فراهم کنیم که کسب‌وکارهای فضای مجازی دچار مشکل نشوند. برای این امر در کنار ایجاد پلتفرم‌های بومی و زیرساخت مناسب برای آنان، باید با قراردادها و توافقات بین‌المللی جلوی بستن پلتفرم‌های غیربومی از سوی مثلاً اینستاگرام با این حجم از کسب‌وکارها گرفته شود. باید یکسری فعالیت‌های فعالانه برای تولید زیرساخت‌های بومی مثل همین پلتفرم‌ها داشته باشیم که این هم انجام‌نشده است.

به‌ عنوان‌ مثال وزارت ارتباطات با توجه به این‌که مسئول زیرساخت کشور و مجری شبکه ملی اطلاعات بوده است، در این سال‌ها به‌جای آنکه زیرساخت مناسب برای پیام‌رسان‌های ایرانی فراهم سازد و از آنان حمایت کافی داشته باشد، سیاست آزادسازی و رها کردن پیام‌رسان‌های خارجی مانند تلگرام را داشته تا جایی که با تلگرام قرارداد بست و زیرساخت مناسب برای گسترش این پیام‌رسان در داخل کشور فراهم کرد. این در حالی‌ است که در جنگ سایبری باید هردو نگاه پدافندی و آفندی را داشته باشیم.

5- تصویب قوانین مادر و مقررات فضای مجازی
 اولویت پنجم این است که شورای عالی فضای مجازی و مرکز ملی که عموماً تحت نظارت دولت است (زیرا رئیس‌جمهور، رئیس شورا است و دبیر شورا هم انتخاب ایشان است)، می‌بایست اقدامی فعالانه در تهیه لوایح قانونی در حوزه قوانین مادر فضای مجازی داشته باشند. الان ما قوانین مادر نداریم. یکی از قوانین مادر بحث حکمرانی داده و اطلاعات است که لزوماً محتوا نیست. این یکی از اولویت‌های مهمی است که باید در قوانین مادر پیگیری شود و خود شورا و مرکز ملی جایگاه ویژه‌ای در آن دارد.

6- اقتصاد فضای مجازی
اقتصاد فضای مجازی اولویتی در عرض اولویت اول و بسیار مهم است، مخصوصاً ناظر به ارتباط اقتصاد و فضای مجازی که در مباحث انتخابات هم رهبری فرمودند امروز مشکل اصلی معیشت مردم و اقتصاد است و باید بدان توجه ویژه شود. مسئله اقتصاد فضای مجازی و استفاده از ظرفیت‌های آن دقیقاً در همین راستاست.

استفاده از فضای مجازی برای افزایش رفاه اقتصادی
به‌عبارت‌دیگر ناظر به این امر که پیوند عمیقی بین فضای مجازی و حل مشکلات معیشتی مردم و مشکلات اقتصادی کشور وجود دارد، ما می‌توانیم از فضای مجازی بهترین استفاده را در جهت افزایش رفاه اقتصادی و تولید ثروت ببریم، ولی این حوزه بسیار مغفول واقع‌شده است. موضوعات و پدیده‌هایی که در اقتصاد فضای مجازی مطرح می‌شود، به نظر من یک سری ظرفیتها و فرصت‌های ویژه دارد و در کنارش یک سری تهدیدات بالقوه دارد که اگر از این فرصت‌ها استفاده نشود در آینده به تهدیدات جدی برای کشور مبدل خواهد شد.

غفلت دولت فعلی از فرصت‌های ارز مجازی
به‌عنوان‌مثال یکی از موضوعاتی که می‌توانست در این سال‌ها هم برای کشور و هم عموم مردم فرصت‌های بسیار زیادی در حوزه اقتصاد فضای مجازی داشته باشد، بحث ارزهای دیجیتال بود؛ یک موضوعی است که در لایه نظامات فضای مجازی و نظام پولی در اقتصاد مطرح می‌شود. در نظام اقتصادی تحولی به عنوان ارز مجازی (دیجیتال) در حال رخ دادن است که یکسری فرصت‌ها برای ما داشتند و هنوز هم دارند، ولی متأسفانه وقتی دولت منفعلانه عمل می‌کند و یا کاری نمی‌کند، این فرصت‌ها از دست می‌رود و ما امروز شاهد تهدیدات آن هستیم. من‌جمله از کلاه‌برداری، خروج ارز و رکود سرمایه‌های ملی در بازار رمز ارز گرفته تا بلوکه شدن اموال ایرانی‌هایی که در خارج حسابی دارند و ارز دیجیتال خریداری کردند.
لذا ساماندهی خریدوفروش این ارزها اعم از صرافی‌ها، کیف پول‌ها و دیگر مباحث بسیار مهم است و می‌بایست با کمک وزارت اقتصاد، بانک مرکزی و وزارت صمت در دولت آینده این ساماندهی انجام شود.

طراحی ارز دیجیتال (رمز ارز) ملی با پشتوانه طلا یا نفت
همچنین در ارزهای دیجیتال یکسری سیاست‌های فعالانه می‌توان داشت مثل تولید رمز ارز ملی که ما می‌توانیم رمز ارز ملی با پشتوانه طلا یا نفت یا فلزات گران‌بها ایجاد کنیم و من معتقدم امکان ایجادش وجود دارد و فقط باید یک خودباوری و یک فرصتی برای طراحی و اجرا سازی آن ایجاد شود. می‌توان حتی به‌صورت آزمایشی پروژه رمز ارز ملی را کلید زد و این امر می‌تواند باعث برگشت ارزش ریال و تغییر نظام پولی داخلی از ریال بدون پشتوانه به سمت ریال با پشتوانه واقعی شود. اگر این کار توسط دولت آقای رئیسی انجام شود شک نکنید که بسیاری از مشکلات تورم و پولی و بانکی که امروز شاهد آن هستیم برطرف خواهد شد و دیگر شاهد خلق پول بی‌رویه نخواهیم بود. البته جزئیاتی دارد که باید با دقت عمل و خارج از این مصاحبه به آن پرداخت.

 کسب‌وکارهای خُرد خانگی در فضای مجازی را دریابیم
محور بعدی در حوزه اقتصاد فضای مجازی و دیگر اولویت‌های موردنظر برای دولت کسب‌وکارهای خُرد خانگی است که در حوزه تبلیغات، بازاریابی و ایجاد پلتفرمی که تبلیغات خرد را آنجا انجام دهد بسیار می‌تواند مثمر ثمر باشد اگر دولت با استفاده از بخش خصوصی به این امر کمک کند و زمینه‌های بازاریابی این کسب‌وکارها را ایجاد و رونق دهد، می‌توان شاهد مردمی کردن اقتصاد در سطوح پایین‌دستی باشیم.
در این راستا در سال تولید، پشتیبانی‌ها و مانع زدایی‌ها می‌توان گفت که امروزه حمایت از استارت‌آپ‌ها مشکل دارد و همچنین یکسری قوانین دست و پاگیر برای ایجاد شرکت‌ها داریم که اصلاً با استارت آپ‌ها سنخیتی ندارد و موانع جدی سر راه است. البته باید عرض کرد که در دوره آقای روحانی فعالیت‌های مفیدی جهت حمایت از این شرکت‌ها و تدوین قوانین لازم شد و مصوباتی وجود داشت ولی هنوز به سرانجام نرسیده و آن قدرت لازم را پیدا نکرده است و باید در دولت بعد تکمیل گردد.

فرصت فناوری‌های مالی را به تهدید تبدیل نکنیم
بحث تأمین مالی جمعی مورد بعدی است که ترجمه عبارت کراودفاندینگ (crowdfunding) می‌شود. این موضوع از ابزارهای بسیار خوبی است که دولت می‌تواند برای تمام پروژه‌های اقتصادی و غیراقتصادی از توان مردم و مردمی کردن اقتصاد کمک بگیرد و با کمک وزارت اقتصاد امکان انجام دارد. در این حوزه مقررات لازم را نداریم، اما دستگاه‌های دولتی و وزارتخانه‌ها می‌توانند در این حوزه ورود کنند و به‌طورکلی ساماندهی فینتک‌ها را در دستور کار قرار دهند‌. چراکه کم‌کم فرصت‌ها از بین می‌رود و تهدیدات بالقوه بالفعل می‌شود و باید جلوی آن‌ها گرفته شود. اگر در این قسمت دولت اقدام فعالانه نداشته باشد دو یا سه سال آینده با مشکلاتی از قبیل رشد قارچ گونه شرکت‌های فینتکی و کلاه‌برداری‌های فینتکی (فناوری‌های مالی) مواجه خواهیم شد.

زمان‌بندی انجام اولویتها
برخی از این اقدامات زیر یک هفته و حتی خیلی کمتر زمان می‌برد. مثلاً بازگرداندن شأنیت شورای عالی فضای مجازی نهایتاً یک هفته زمان می‌برد و واقعاً حتی یک تصمیم یک ساعته است و رئیس‌جمهور باید فقط اراده کند و جلسات شورا را منظم برنامه‌ریزی کند و یک دبیر جوان انقلابی و خوب معرفی کند که به‌طور انقلابی و متناسب با دغدغه‌های رهبری با شناختی از تحولات این حوزه و اهمیت این موضوع دارد، به مسئله ورود کرده و وظایف را انجام دهد. قدرت در فضای مجازی یکی از مهم‌ترین پارامترهای ماست و مقام معظم رهبری چندین بار نسبت به آن تأکید کردند و این‌ها شاید تنها کار یک ساعت باشد به شرطی که اراده انجامش باشد اعضای حقیقی و حقوقی شورا خودشان متخصص این حوزه هستند و پس از تشکیل می‌توانند راهبری و هدایت نمایند.
در بحث شبکه ملی اطلاعات مشکل رویکردی وجود دارد که آن هم یک‌ساعته قابل‌حل است، اگر وزیر عالم و آگاه و انقلابی انتخاب شود، قطعاً کار شروع می‌شود.

البته شاید بازه‌ای که برای تحقق شبکه ملی اطلاعات لازم است، بیش از یک سال باشد ولی قدم‌به‌قدم می‌تواند حرکت کند. در زیر یک سال ۹۰ درصد این اولویت‌ها که مطرح شد، قابل انجام است. کما اینکه ادبیات این امر الآن در دنیا موجود است و فقط کافی است ما با نگاهی اندیشه‌ورزان و هوشمندانه آنچه مناسب با بوم و رشد و پیشرفت کشور است را همسان‌سازی کنیم.

 متأسفانه طی سال‌های اخیر خیلی از اقدامات انجام‌نشده است، چنانچه بانک مرکزی ۵ سال است که می‌خواهد قوانین ارزهای دیجیتال را مصوب کند و آیین‌نامه‌ها و مقررات آن را منتشر کند اما چرا انجام نمی‌شود؟ به نظر می‌رسد عمده مشکل ما از عدم توجه به این فضا و مسائل آن بوده است.

7- انقلاب سایبری با رویکرد آینده‌پژوهانه: تحولی از جنس انقلاب صنعتی و رنسانس
یکی از موضوعات بلندمدت، حوزه انقلاب سایبری است، امروزه تمام کشورهای جهان من جمله ایران، در دوران گذاری برای یک تحول بزرگ در آینده قرار دارند. این انقلاب، انقلابی از جنس انقلاب صنعتی و رنسانس با سرمنشأ فضای مجازی است. در این انقلاب یکسری فرصت‌های خیلی خوب وجود دارد که ما می‌توانیم از آن استفاده کنیم تا تمدن نوین اسلامی را محقق کنیم و به قله‌های پیشرفت دست‌یابیم و اگر این فرصت‌ها را از دست بدهیم واقعاً شکاف دیجیتالی و شکاف علم و فناوری بین کشور ما و کشورهای سلطه‌گر دنیا بیشتر می‌شود.

پردازش و پردازشگرهای با تکنولوژی بالا
در این میان یک اقدام بلندمدتی که وجود دارد این است که باید به فناوری‌های هایتک این حوزه دست پیدا کنیم. ما به انرژی هسته‌ای و موشکی دست پیدا کردیم و این فناوری‌ها تبدیل به ابزار قدرتمندی برای ما شد، داروسازی همین‌طور که این روزها شاهد آن هستیم. در حوزه فضای مجازی و انقلاب سایبری بحث پردازش یکی از فناوری‌های پیشران است که همواره در اختیار و انحصار آمریکا بوده و الآن چند سالی است که کشور چین ورود کرده و ما می‌توانیم با همکاری چین در سند 25 ساله در حوزه پردازش قدرت پیداکرده و تولیدکننده پردازشگرهای قوی شویم البته در بلندمدت.

هوش مصنوعی
یکی دیگر اولویت‌ها هوش مصنوعی است. ما در آینده با تحولی هوشمند مواجه هستیم درصورتی‌که برخی از مسئولان ما اصلاً هوش مصنوعی را نمی‌شناسند و نمی‌دانند چیست. درحالی‌که نخبگان بسیار زیادی داریم که سالانه از کشور مهاجرت می‌کنند و در شرکت‌های اروپایی و آمریکایی مشغول به کار می‌شوند. همچنین تولید نرم‌افزار و سخت‌افزار مباحثی استراتژیک است، یعنی در جنگ آینده که جنگ هوشمند، جنگ ربات‌ها و جنگ سایبری است برای کشوری مثل ما که در دنیا دشمن زیاد دارد، لازم و ضروری است که به این فناوری‌ها دست پیدا کنیم و لازمه این امر ورود فعالانه دولت، حمایت از نخبگان، دست‌یابی برنامه‌ریزی بلندمدت و طرح‌ریزی مناسب برای ورود دولت است.