محمد رستم پور فعال رسانه‌ای در کانال تلگرامی خود نوشت: «ویدئوی یورش، غارت یا حمله مردم قزوین به فروشگاه»، «تصویر کارت یارانه نان»، «خبر ۹۰ هزار تومانی شدن مرغ» و … که در هفته اخیر دست به دست در رسانه‌ها و پیام‌رسان‌ها چرخیده و هر بار به طریقی تکذیب شده، نشان می‌دهد با همه تبیین‌ها و توضیح‌ها و هر اندازه اطلاع‌رسانی‌ها و پاسخگویی‌ها قوی و جامع باشد (که نیست و ایراداتی دارد)؛ رسانه همچنان رسانا نیست و پیام به درستی به مخاطب نمی‌رسد. علاوه بر آنکه نباید از یاد برد رسانه فقط رسانه نیست و محصول محیط سیاسی و وضع اقتصادی است. همچنان که از پدیده‌ای مانند «انتظارات تورمی» سخن می‌گوییم و «اثر روانی» بازار را در تغییر قیمت‌ها مؤثر می‌دانیم و کنش رسانه را بر اقتصاد را هم در نمودار می‌آوریم، از منظر اقتصاد و تجارت نیز به رسانه بنگریم. واقعیت بازار را تنها آمار و عدد و نمودار نمی‌سازد، جیب مشتری و تجربه خریدار نیز می‌سازد.

با این همه، تجربه تجمعات و رخداد نارضایتی‌های پنج سال اخیر نشان می‌دهد رسانه‌ها به ویژه پیام‌رسان‌های موبایلی و شبکه‌های اجتماعی در وخیم شدن شرایط روانی و حتی نابسامان شدن وضعیت اقتصادی اثر مستقیم دارد. اینجاست که باید مراقبت کرد به جای ارتقای فهم عمومی و آموزش شهروندی، مطالبه محدودیت شبکه و سیاست گران‌سازی اینترنت پررنگ نشود. فاصله میان این دو را باید جامعه مدنی آگاه و دلسوز و مراجع اجتماعی پر کنند. از جمله در عالم رسانه، به معلمان، مشاوران و فعالانی نیاز داریم که شهروندان جامعه را توانمند کنند تا از آسیب‌پذیری آنان بکاهند. «سواد رسانه‌ای» به‌رغم استفاده ناآگاهانه و بیجایی که در سال‌های اخیر از آن شده، همچنان ضرورتی خطیر است. فقر این سواد و ضعف این آگاهی در برهه‌هایی مثل روزهای اخیر که یک جراحی اقتصادی در جریان است، بهتر و بیشتر خود را نشان می‌دهد.

از این روست که شاید چهار مهارت عمومی سواد رسانه‌ای زیر به کار آید:

1/به منبع توجه کنیم: آیا مطلب یا ویدئو، رفرنس یا منبعی دارد؟ آیا رفرنس یا منبع در آن زمینه معتبر است؟ عمده پیام‌ها یا ویدئوهای فیک و دروغ، منبع ندارند و حاصل تقطیع یا دستکاری‌اند. اهمیت نفوذ در رسانه‌های رسمی و هک وب‌سایت‌ها و خبرگزاری‌ها نیز از همین روست که اصالت منبع اهمیت دارد.

2/ به ناشر توجه کنیم: اخبار جعلی یا پیام‌ها و ویدئوهای دروغین را کسانی منتشر می‌کنند که توجهی به اثر کار خود ندارند. برخی‌ها عادت دارند فقط و فقط سیاه‌نمایی و تخریب کنند. از نظر روانی، همنشینی و معاشرت با افراد منفی‌باف و افسرده، پیامدهای تخریبی پرشماری دارند. صرف نظر از این پیامدها، غفلت از روی ناراحتی سبب می‌شود دروغ‌ مثل بومرنگ بازگردد و ذهن و روان خود فرد را نیز به بازی بگیرد.

3/ در سایر رسانه‌ها جستجو کنیم: جستجوی ساده عنوان پیام یا ویدئو در موتورهای جستجو یا دیگر خبرگزاری‌ها و وب‌سایت‌ها کمک می‌کند درستی یا نادرستی آن محک بخورد. این معیار اگرچه یک معیار حداقلی است اما می‌توان گفت در بیشتر اوقات، فرد را به یک سپر دفاعی قدرتمند مجهز می‌کند. برای نمونه، خود من در مقابل خبر دروغ کشته شدن عده‌ای در یکی از استان‌های جنوبی در تظاهرات‌ اعتراض به گرانی استفاده کردم. هیچ منبعی حتی رسانه‌های ضدانقلاب که عادت دارند از کاه کوه بسازند، هم اشاره‌ای به این خبر نداشتند.

4/ به رنگ، لباس، هوا و جزئیات پیام، ویدئو یا صوت دقت کنیم: در دورانی که رفته‌رفته دستکاری در افکار عمومی به یک صنعت تبدیل می‌شود، تجزیه و تحلیل عناصر یک محصول یا تولید رسانه‌ای، می‌تواند مانعی هر چند کوچک جلوی تسلط فریب بر حقیقت باشد. برای این منظور، یک تجزیه و تحلیل ابتدایی، مثل همین کاری که در ویدئوی موسوم به یک فروشگاه در قزوین صورت گرفت و از روی لباس گرم حاضران، دروغین بودن ادعای ویدئو معلوم شد.

کمک کردن به دولت تنها صبر بر این شرایط سخت نیست. این بار باید زنجیره انتشار و توزیع پیام دروغ را قطع کرد. حتی پیام‌هایی که برای دفعات پرشمار فوروارد شده یا بازدیدهای میلیونی گرفته، ممکن است دروغین باشد. مانند ویدئوی خوشگذرانی ادعایی یک سردار سپاه. اگرچه واکنش رسمی، سریع و البته همراه با سعه صدر و نرمی خلق به این دروغ‌ها و فریب‌ها نیز نباید از یاد برود. چیزی که متأسفانه در نظر برخی با استدلال «بیشتر به دیده شدنش کمک میکنه» و «ارزشش رو نداره» همراه می‌شود و این همراهی به گسترش اخبار دروغی که در ابتدا مسخره و مضحک به نظر می‌آیند، می‌انجامد.