به گزارش جهت پرس؛  یکی از برنامه‌های هفتم توسعه کشور، جذب 320 هزار دانشجوی بین‌المللی در یک برنامه 5ساله و تا سال 1407 است. حدود 7 میلیون نفر دانشجوی بین‌المللی در سطح جهان وجود دارد که در حال جابه‌جایی از یک کشور به کشور دیگر هستند، اما نکته مهم این است؛ سهم ایران در این جابه‌جایی جمعیت دانشجویی به‌چه‌میزان است و کشور ایران برای اینکه در عمل به مرجعیت علمی دست یابد، چه‌میزان سهم باید از این جابه‌جایی‌ها داشته باشد و در راستای دست‌یابی به آن چه فعالیت‌هایی باید صورت عینی پذیرد؟

ایران با دارا بودن چندین دانشگاه معتبر در سطح جهانی، مقصدی جذاب برای دانشجویان بین‌المللی به‌ویژه از کشورهای همسایه و منطقه شده است. برنامه‌های علوم پزشکی، مهندسی و علوم انسانی ایران، با هزینه تحصیلی رقابتی، توجه بسیاری از دانشجویان خارجی را به خود جلب کرده‌ است، در این بین بررسی وضعیت دانشجویان بین‌المللی در ایران، با توجه به موقعیت جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی ایران، موضوع جذابی برای تحلیل است و ما در ادامه، به فرصت‌ها و چالش‌های اصلی پیش‌ِروی دانشجویان خارجی در ایران می‌پردازیم.

دانشجویان فرامرزی؛ چشم‌اندازها و عوامل جذابیت در انتخاب دانشگاه‌ها

دانشجویان بین‌المللی نقش مهمی در پویایی دانشگاه‌ها و تبادل فرهنگی ایفا می‌کنند. این دانشجویان نه‌تنها منابع مالی قابل‌توجهی به دانشگاه‌ها می‌آورند، بلکه با تنوع فرهنگی و ایده‌های نوآورانه خود، ارتقاء کیفیت آموزشی و پژوهشی را تسهیل می‌کنند. کوتاه کردن فرآیندهای ارائه خدمات به دانشجویان بین‌المللی مانند صدور روادید و صدور پروانه اقامت، موضوع اشتغال هدفمند و نافع و خدمات بانکی و حمل‌ونقل و جابه‌جایی فیزیکی دانشجو، استفاده از رایزنان فرهنگی که در زمان حاضر در 81 کشور مستقر هستند و همچنین سفرای ایران در کشورهای مختلف از دیگر ظرفیت‌هایی است که می‌تواند در جذب دانشجویان بین‌الملل از آنها استفاده شود.

دانشگاه‌ها در سراسر جهان از استراتژی‌های مختلفی برای جذب دانشجویان بین‌المللی استفاده می‌کنند، این شامل برنامه‌های تبلیغاتی، همکاری با نمایندگی‌های منطقه‌ای و ارائه بورس‌های تحصیلی است. رقابت برای جذب دانشجویان بین‌المللی عمدتاً به‌دلیل مزایای مالی و ارتقاء جایگاه دانشگاهی است، به‌طور مثال دانشگاه‌های ایالات متحده در سال 2023 با بیش از یک میلیون دانشجوی بین‌المللی به‌عنوان محبوب‌ترین مقصد برای دانشجویان بین‌المللی شناخته می‌شوند و دانشگاه‌های اروپایی و استرالیایی نیز به‌طور فزاینده‌ای برای جذب دانشجویان بین‌المللی رقابت می‌کنند.

ایران کجای این ماجراست؟/ تمرکز فقط روی چند کشور ممنوع

اما به‌گفته هاشم داداش‌پور رئیس سابق سازمان امور دانشجویان، 90 درصد دانشجویان بین‌المللی در ایران از افغانستان و عراق هستند و این یعنی تمرکز ما در جذب دانشجویان بین‌المللی محدود به چند کشور است، این در حالی است که طبق گفته وی، دانشجویان حدود 100 کشور خارجی در ایران مشغول به تحصیل هستند، پس باید بتوانیم از 200 کشور جهان دانشجوی بین‌المللی جذب کنیم، بیشتر تمرکز ما بر جذب دانشجویان عراقی و افغانستانی است که تاکنون 56 هزار دانشجو از عراق و 33 هزار دانشجو از افغانستان جذب شده‌اند و جذب از کشورهای دیگر حدود پنج هزار دانشجوی خارجی است که این نشان می‌دهد در تنوع جذب دانشجوی خارجی خوب عمل نکرده‌ایم.

در 20 سال اخیر جذب دانشجویان بین‌المللی به رقابتی پررونق بین کشورها تبدیل شده است. تعداد دانشجویان بین‌المللی در دانشگاه‌های جهان از 1.6 میلیون نفر در سال 2000 به بیش از 5.6 میلیون نفر در سال 2020 افزایش یافته است که پیش‌بینی می‌شود در سال 2025 به بیش از 7 میلیون نفر برسد، این افزایش به‌نحوی است که جذب دانشجو در جهان به یک صنعت با گردش مالی بیش از 300 میلیارد دلار تبدیل شده است.
پذیرش دانشجویان بین‌المللی منافع بسیاری را به‌همراه دارد، از جمله، بهبود کیفیت علمی و ایجاد مرکزیت علمی برای دانشگاه، افزایش تعامل فرهنگی ـ اجتماعی، جذب نخبگان علمی، افزایش سرمایه‌های اجتماعی، توسعه مهارت‌های ارتباطی و فرهنگی دانشجویان، اشتغال‌آفرینی و درآمدزایی ارزی، توسعه دامنه نفوذ فرهنگی و ایجاد امنیت پایدار در منطقه را می‌توان نام برد.

در ایران نیز از دهه 80 دلایلی همچون گسترش ارتباطات علمی و فرهنگی بین‌المللی، کاهش منابع مالی و بروز مسئله صندلی‌های خالی و افزایش تقاضای نسل جدید افغانستانی‌های مقیم ایران برای ورود به دانشگاه‌ها باعث شد جذب دانشجوی بین‌الملل به یک گزینه مطلوب برای نظام آموزش عالی و بخشی مهم از قدرت نرم ایران تبدیل شود.

کنار این ظرفیت ایجادشده، قانونگذار در ماده 35 قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت و دیگر مصوبات قانونی و سیاستی، اجازه جذب دانشجوی خارجی را به دستگاه‌های متولی داد، با این حال تعداد دانشجویان بین‌المللی در ایران تا پایان دهه 80 به 2 هزار نفر نرسید. در دهه 90 با تصویب نقشه جامع علمی کشور و قوانین برنامه پنجم و ششم توسعه و سند جامع روابط علمی بین‌المللی و گسترش فعالیت جامعة المصطفی(ص)، العالمیه و دانشگاه آزاد اسلامی تعداد دانشجویان بین‌الملل به‌میزان قابل‌توجهی افزایش یافت، به‌نحوی که بر اساس گزارش سازمان امور دانشجویان در سال 1400 به حدود 130 هزار نفر (دانشگاه‌های وزارت علوم و وزارت بهداشت، دانشگاه آزاد و مراکز دینی) رسید.

گرچه مسئولان سازمان امور دانشجویان ظرفیت فعلی جذب نظام آموزش عالی ایران را تا بیش از 250 هزار دانشجوی خارجی هم اعلام می‌کنند، اما با وجود تأکید بر کمّیت، به کیفیت آموزشی، پژوهشی، رفاهی و فرهنگی این دانشجویان توجه چندانی نشده است و از همین منظر آسیب‌هایی متوجه نظام آموزش عالی کشور شده است، در این زمینه نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که مهم‌ترین موانع جذب و پذیرش دانشجویان بین‌المللی مستعد به ایران موضوعاتی همچون مسائل کنسولی و اقامتی، دیوان‌سالاری زیاد، عدم اطلاع‌رسانی و مسایل آموزشی است که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.

برای رفع این موانع، پیشنهادهایی از قبیل گسترش دوره‌های تحصیلی بین‌رشته‌ای، تسهیل روند صدور روادید ورود اولیه و روادید عبور و مرور مکرر، شرایط اقامتی و اجازه اشتغال نخبگان غیرایرانی، آموزش کارمندان دانشگاه، گسترش تعاملات علمی و فرهنگی با دانشگاه‌های کشورهای همسایه، اصلاح نظام سنجش متقاضیان بورسیه و ایجاد مشوق برای تحصیل به زبان فارسی برای غیرایرانی‌ها ارائه می‌شود، چرا که تجربه دانشجویی برای دانشجویان بین‌المللی می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. مسائلی مانند زبان، فرهنگی و اجتماعی، و نظام آموزشی متفاوت ممکن است در تطابق این دانشجویان با محیط جدید نقش داشته باشد، همچنین برنامه‌های تربیت زبان و فرهنگی برای کمک به تطابق دانشجویان و ایجاد گروه‌ها و شبکه‌های پشتیبانی برای تسهیل تعاملات اجتماعی می‌تواند به بهبود این شرایط کمک شایانی کند.

دانشجویان بین‌المللی منابع اقتصادی قابل‌توجهی برای کشورهای میزبان به‌شمار می‌آیند، این شامل شهریه‌های تحصیلی، هزینه‌های زندگی و مشارکت‌های اقتصادی به‌شکل کار نیمه‌وقت و پس از تحصیل است. در برخی کشورها مانند استرالیا و کانادا، دانشجویان بین‌المللی حدود 10 تا 12 میلیارد دلار به اقتصاد ملی کمک می‌کنند، اما کشورهای میزبان باید به رفع چالش این دانشجویان نیز اهمیت کافی بدهند. دانشگاه‌های قم، فردوسی مشهد، ارومیه، اصفهان، مازندران، کردستان، تبریز، شهید چمران اهواز، حکیم سبزواری و یزد، دانشگاه‌هایی بوده‌اند که در سال 1400 بیشترین جذب دانشجوی خارجی  را در ایران داشته‌اند و انتظار می‌‌رود این تعداد روند افزایشی داشته باشد.

چالش‌های پس از فارغ‌التحصیلی چیست؟

اما پس از فارغ‌التحصیلی، بسیاری از دانشجویان بین‌المللی با چالش‌های مربوط به یافتن شغل و فرآیندهای مهاجرتی مواجه می‌شوند. سیاست‌های ویزا و مهاجرتی می‌تواند در تصمیم آنها مبنی بر اینکه برای مدتی طولانی‌تر در کشور میزبان بمانند، تأثیرگذار باشد، همچنین ارائه مشاوره مهاجرتی و حرفه‌ای برای حمایت از ورود به بازار کار و تسهیل شرایط ویزای کاری برای فارغ‌التحصیلان برتر را نیز باید در این خصوص مورد توجه قرار داد. دانشگاه‌ها باید به‌طور جامع به نیازها و چالش‌های دانشجویان بین‌المللی بپردازند تا بتوانند به سودآوری و پویا نگه‌داشتن محیط دانشگاهی کمک کنند. ایجاد محیطی حمایتگر با در نظر گرفتن تفاوت‌های فرهنگی و ارائه فرصت‌های کاری پس از تحصیل، می‌تواند به جذب بیشتر دانشجویان بین‌المللی کمک کند.

فرصت‌ها برای دانشجویان بین‌المللی در ایران

هزینه‌های تحصیل و زندگی مقرون‌به‌صرفه: هزینه‌های تحصیل و زندگی در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای غربی یا حتی برخی کشورهای همسایه، پایین‌تر است، این امکان برای دانشجویان بین‌المللی وجود دارد که با هزینه‌ای کمتر به تحصیل بپردازند.

بورسیه‌ها و برنامه‌های تحصیلی:  ایران برای جذب دانشجویان خارجی، بورسیه‌های تحصیلی متنوعی ارائه می‌دهد که این امر باعث افزایش توان جذب دانشجویان مستعد و تشویق آنان به تحصیل در ایران می‌شود. در دنیا اعطای بورس‌ها به دانشجویان بسیار متنوع‌ است و همه کشورها بسته به ظرفیت‌هایی که دارند، بورسیه می‌دهند؛ بنابراین وقتی از بورسیه صحبت می‌شود، در واقع سخن از ظرفیت‌هایی است که کشور دارد و آن را در اختیار دانشجویان خود قرار می‌دهد تا در شرایط بهتری در داخل یا خارج از کشور تحصیل کنند یا اینکه کشور برای تقویت مناسبات خود بورس و فرصت‌های تحقیقاتی را از خارج به داخل تعریف می‌کند و به همین دلیل کشورهای دنیا در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های زیادی انجام می‌دهند.

بر همین اساس یکی دیگر از برنامه‌های سازمان امور دانشجویان طراحی سبد جامع بورس‌های دانشجویان به‌عنوان سامانه سیب (سامانه یکپارچه بورس‌های دانشجویی) است که این سامانه شامل بورس‌های دانش، بنگاه‌های اقتصادی، مشاغل، وطن، کوتاه‌مدت خارج و داخل کشور، سرآمدان، ابرار، فنی و مهندسی، علوم انسانی، سلامت، علوم پایه، هنر، سال آخر و سایر دستگاه‌ها است.

تنوع فرهنگی و تاریخی: برای بسیاری از دانشجویان، تحصیل در ایران فرصتی برای آشنایی با فرهنگ غنی و تاریخی تمدن‌های کهن ایرانی فراهم می‌سازد.

چالش‌ها پیش‌ِروی دانشجویان بین‌المللی در ایران

موانع زبانی: زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی آموزشی در دانشگاه‌ها ممکن است برای بعضی از دانشجویان خارجی که آشنایی کافی با زبان ندارند، چالش‌برانگیز باشد. برخی دانشگاه‌ها دوره‌های زبان فارسی برای آماده‌سازی دانشجویان بین‌المللی برگزار می‌کنند.

عوامل اقتصادی: عدم امکان تبادل ارزی، هزینه‌های اسکان و شهریه‌های رقابتی و ممنوعیت اشتغال.

مسائل فرهنگی و اجتماعی: عدم آشنایی دانشجویان به شرایط اجتماعی و فرهنگی ایران، تعامل نامناسب ایرانیان با دانشجویان خارجی. اختلاف‌های فرهنگی و اجتماعی ممکن است باعث ایجاد چالش‌هایی در ذهنیت دانشجویان خارجی شود، مهم است که دانشگاه‌ها برنامه‌های آشنایی با فرهنگ و رسم و رسوم ایران را برای این دانشجویان تدارک ببینند.

محدودیت‌های اقامت و ویزا/ ضعف نظام اداری، قانونی و ساختاری: فرآیندهای اداری ویزا و مجوز اقامت برای برخی از دانشجویان می‌تواند زمان‌بر و پیچیده باشد، لذا بهبود و تسهیل این فرآیندها می‌تواند به افزایش رضایت دانشجویان کمک کند. مسائل صدور روادید و اقامت، پیچیدگی‌های اداری، عدم آموزش کارمندان، ضعف در تعامل با دانشگاه‌های دنیا و اختیارات محدود استادان در جذب دانشجو.

توسعه زیرساخت‌های آموزشی: عدم ارائه رشته‌های تحصیلی به زبان‌های دیگر، تفاوت در نظام‌های آموزشی، جدید نبودن برنامه‌های درسی و شیوه‌های آموزشی و کیفیت علمی پایین برخی از متقاضیان. زیرساخت‌های آموزشی و امکانات دانشگاهی در برخی موارد نیاز به بهبود و توسعه دارند تا بتوانند پاسخگوی نیازهای رو به افزایش دانشجویان بین‌المللی باشند.

ضعف زیرساخت و فناوری: کمبود تسهیلات رفاهی و کمبود تجهیزات آزمایشگاهی.

عوامل امنیتی و سیاسی: ایران‌هراسی، تحریم‌های سیاسی و علمی.

با توجه به موقعیت استراتژیک و باورهای فرهنگی متنوع، ایران ظرفیت‌های بالایی برای جذب دانشجویان بین‌المللی دارد. بهبود زیرساخت‌ها، ارائه بورسیه‌های جذاب و توسعه برنامه‌های آموزشی چندزبانه می‌تواند به تبدیل ایران به یکی از مقاصد تحصیلی برجسته در منطقه منجر شود، بر همین اساس جذب و پذیرش دانشجویان خارجی همواره از برنامه‌های وزارت علوم و سازمان‌های تابعه بوده و تاکنون اقدامات زیادی به این منظور انجام شده است که ازجمله آن می‌توان به اعطای مجوز به مؤسسات فعال این حوزه، آموزش زبان فارسی به متقاضیان تحصیل در ایران، راه‌اندازی سامانه‌ای برای آشنایی با شرایط تحصیل در ایران، فراهم کردن زمینه اشتغال این دانشجویان و راه‌اندازی سامانه بورس تحصیلی اشاره کرد.

در آخر… .

با توجه به موقعیت استراتژیک و باورهای فرهنگی متنوع، ایران ظرفیت‌های بالایی برای جذب دانشجویان بین‌المللی دارد. بهبود زیرساخت‌ها، ارائه بورسیه‌های جذاب و توسعه برنامه‌های آموزشی چندزبانه می‌تواند به تبدیل ایران به یکی از مقاصد تحصیلی برجسته در منطقه منجر شود، بر همین اساس جذب و پذیرش دانشجویان خارجی همواره از برنامه‌های وزارت علوم و سازمان‌های تابعه بوده و تاکنون اقدامات زیادی به این منظور انجام شده است که ازجمله آن می‌توان به اعطای مجوز به مؤسسات فعال این حوزه، آموزش زبان فارسی به متقاضیان تحصیل در ایران، راه‌اندازی سامانه‌ای برای آشنایی با شرایط تحصیل در ایران، فراهم کردن زمینه اشتغال این دانشجویان و راه‌اندازی سامانه بورس تحصیلی اشاره کرد، اما فراموش نکنیم کشورهای دیگر هم در این زمینه بیکار نیستند و اهمیت این موضوع را درک کرده‌اند و امروز شاهد رقبای زیادی به‌ویژه در منطقه هستیم.