سینا کلهر مدیر کل مطالعات فرهنگی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی مجلس در یادداشتی نوشت: هیچ کس نمی تواند با قطعیت درباره وضعیت نهایی حجاب در جامعه ایران سخن بگویید، حتی اگر روندها، شاخص ها، نشانه و نمودهای میدانی غلبه یک سمت و یک جهت را بیشتر نشان بدهند‌.
جهان اجتماعی به طور کلی جهان انسان های صاحب اراده و آگاهی است که در نتیجه ویژگی‌های انسان شناختی شان هر آن ممکن است تصمیم شان تغییر کند و مسیر رفتاری دیگری را در پیش گیرند.

جمع گرایی عاطفی ایرانی
جهان اجتماعی انسان ایرانی به طور خاص یک ویژگی منحصر به فرد و ویژه نیز دارد، جهان توده ای و جمع گرایی عاطفی و روانی که موجب می شود تا حجم و سهم رفتارهای عاطفی و روانی زودگذر در جامعه زیاد باشد و امکان چرخش های ناگهانی له یا علیه یک موقعیت در جامعه را بسیار بالا ببرد.

توضیح آن که در بسیاری از جوامع پیشرفته یا در حال توسعه، نهادهای مدنی، محلی و سنتی وجود دارد که افراد جامعه با عضویت در آنها سازماندهی شده و رفتارهایشان تحت کنترل و جهت دهی این نهادها در می آیید. احزاب سیاسی، تشکل های صنفی، نهادهای مذهبی، نهادهای محلی، کلوب ها و باشگاه‌ها هر یک سهمی در هنجارمند ساختن کنش های افراد جامعه دارند و در همان حال که نیازها و مطالبات آنها را از حکومت مطالبه می کنند، به رفتارهای شهروندان نیز جهت داده و آنها را در یک نظم نامرئی مقید می سازند.

در جامعه ایران به علل مختلفی هم نهادهای سنتی کارکرد و توانایی ساماندهی خود را از دست داده اند و هم نهادهای مدرن توانایی همراه سازی اعضای جامعه را ندارند. در نتیجه جامعه در یک وضعیت جمعی توده ای قرار گرفته است که در آن مطالبات به سرعت به میلیون ها نفر سرایت کرده و بلافاصله به رفتارهای بسیار رادیکال خشونت آمیز منجر می شود و البته با کوچک ترین فشار و مانعی نیز به همان سرعتی که شعله ور شده بود، خاموش می شود. این خصلت توده ای و جمعی باعث شده است میزان اثر پذیری مستقیم و آنی جامعه ایران از رسانه ها در نسبت با بسیاری از جوامع بسیار بالا بوده و در نتیجه آن، ظهور و بروز رفتارهای عاطفی و روانی زودگذر نیز در فضای عمومی جامعه بالا باشد.

غرض این که هم جامعه انسانی به دلیل خصلت های انسان و هم جامعه ایران به دلیل خصلت های جامعه شناختی اش باعث می شوند تا همواره امکان های مختلف و متفاوت ظهور و بروز رفتارها و پدیده های اجتماعی وجود داشته باشد و نسبت به تغییر جهت مسیر تحول رفتاری جامعه  بتوان امیدوار بود.

نیروهای موثر
با این حال این تحول خود به خود و تصادفی حاصل نمی شود. میدان اجتماعی در عرصه موضوعات فرهنگی از جمله حجاب صحنه کشاکش  نیروی های موثر بر تحولات فرهنگی است که وضعیت واقعی و عینی فرهنگ به نتایج این کشمکش ها، توانایی های هر یک از متغیرها و در نهایت برآیند نهایی حاصل از در هم تنیدگی این نیروهای رقیب بستگی دارد.

زمینه های مساعد
در موضوع حجاب چهار نیروی اصلی، میدان اصلی حجاب و آینده پیش روی این مساله را تعیین می کنند. ۱_ عوامل و متغیرهای زمینه ای که هر یک نقش و سهمی در گرایش و تمایل افراد به سمت رعایت یا عدم رعایت حجاب دارند. این عوامل قطره قطره جمع می شوند و نیروی روانی و انگیزه های درونی و بیرونی لازم را برای باحجابی یا بی حجابی فراهم می سازند.

سهم و نقش هر یک از این عوامل در هر دوره و موقعیتی متفاوت بوده و می تواند افزایش یا کاهش یابد اما در هر این عوامل در کنار یکدیگر و با تاثیر و تاثر متقابل عمل می کنند. در موضوعات فرهنگی و اجتماعی به ندرت با تک عامل تعیین کننده یا موثر مواجه ایم، رویه معمول در پیدایش پدیده ها،  تاثیر گذاری چندین عامل در کنار یکدیگر با وزن های به نسبت محدود است. از ترکیب و تجمیع این وزن های به نسبت محدود در نهایت زمینه مساعد برای پیدایش یا حذف یک رفتار ایجاد می شود هر چند وجود زمینه مساعد به معنای پیدایش یا حذف رفتار نیست و باید متغیرهای دیگری هم برای ایجاد یا حذف رفتار در کار باشد.

۱_ بالا رفتن سن ازدواج(۱۰درصد)، ۲_بلوغ زودرس(۱۰درصد)۳_ افزایش طلاق و نارضایتی زناشویی(۱۵درصد)۴_افزایش محرک های رسانه ای و محیطی(۱۰درصد)۵_کاهش کنترل های محلی و خانوادگی(۲۰درصد)۶_افزایش سطح مقاومت فرهنگی(۱۵درصد)۷_افزایش اوقات فراغت و مصرف گرایی و تعاملات عمومی(۲۰درصد) را می توان ده عامل اصلی و بسیار موثر (به دست آمده از فرا تحلیل تحقیقات مختلف)در ایجاد زمینه مساعد در جامعه ایران دانست که منجر به بحران جنسی از یک سو، آزادی عمل بیشتر از سوی دیگر، تغییر هویت زنانگی و مردانگی و تشدید محرک ها جنسی و لذت جویی های فردی در جامعه شده و با ایجاد الگوهای جدید روابط میان دو جنس موجب ایجاد زمینه مساعد برای رفتار پوششی خاص در جامعه شده است.

زمینه مساعد
دولت اگر بخواهد در حوزه های اجتماعی و فرهنگی از جمله موضوع حجاب تنها یک وظیفه را برای خود انتخاب کند، آن یک وظیفه فراهم کردن زمینه مساعد برای هدف و مقصودی است که مد نظر دارد. البته می توان دایره و دامنه زمینه مساعد را چنان توسعه داد که شامل هر چیزی بشود اما منظور ما در این نوشتار همان هفت موردی است که در یاداشت اول به آنها اشاره شد و سهم و وزن هر کدام از آنها نیز به صورت تقریبی بیان شد به اضافه مورد هشتم که زمینه مساعد حقوقی است که معمولا در تحقیقات مورد توجه قرار نمی گیرد اما جزء موارد بسیار مهم است.

به صرفه بودن
باید زمینه رفتاری در جامعه مهيا باشد تا افراد مصلحت و منفعت خود را در انجام آن رفتار بدانند و تمایل و علاقه درونی آنها به سمت آن رفتار باشد و به اصطلاح  رفتار به صرفه باشد. جامعه باید به گونه ای باشد که اگر کسی راست گفت و راستگو بود نسبت به کسی که دروغ می گوید کارش راحت تر انجام شود، احترامش بیشتر حفظ شود و تعارض کمتری را تجربه کند در غیر این صورت هزینه های راست گویی باعث می شود به مرور زمان افراد به سمت دروغ گفتن متمایل شوند و کم کم توجیه فکری و فلسفی اش را هم پیدا می کنند:
دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنه انگیز

 وضعیت زمینه مساعد جامعه
حال می شود هم وضعیت جامعه و هم  عملکرد دولت ها را در فراهم کردن زمینه مساعد در موضوع حجاب ارزیابی کرد و بر اساس آن برآوردی از سمت و سوی تحولات نیز به دست آورد. پرسش این است که در حال حاضر در جامعه ایران وضعیت برای داشتن ححاب تا چه میزان مساعد است؟ صرفه افراد در داشتن حجاب به چه میزان است؟ نیروهای پیش برنده فرد در جامعه، از جمله نظر دیگران، نوع رفتار آنها، بخت های ازدواج و میزان احترام به افراد محجبه تا چه حد به نفع داشتن حجاب و محجبه بودن عمل می کند؟

دهه هفتاد
پاسخ به این سئوال نه امروز که در دهه هفتاد در جامعه علمی داده شده است و رفیع پور در کتاب توسعه و تضاد  نتایج تحقیق را آورده است. البته نه آن زمان اعتنایی به نتایج آن تحقیق شد نه در زمان های دیگر که هنوز در جامعه فرصت های بیشتری برای مواجهه با موضوع بود.
حالا هم گفتن و نوشتن نتایج آن تحقیقات دردی را دوا نخواهد کرد و نمک بر زخم می شود.

قانون نانوشته جامعه
قضاوت ها و ارزیابی های جامعه لزوما درست نیست اما چه باب میل مان باشد چه نباشد جامعه قضاوت می کند و قضاوت اش نیز مبنای رفتار اکثریت قرار می گیرد و البته اگر ما هنری داریم باید به اصلاح اشتباهات و کاستی های جامعه کمک کنیم اما در هر حال خوب و بد هایی که مبنای تحسین یا شماتت افراد در جامعه قرار می گیرند و موجب طرد یا پذیرش آنها می شود، مهم ترین نیرو و عامل تعیین رفتار افراد هستند. آنها هم از خواست و تمایل افراد مستقل هستند و هم از خواست و تمایل ارزش های عقلانی و شرعی. در واقع هر ارزش ذاتی و شرعی برای این که در جامعه جاری و ساری شود باید به ارزش اجتماعی تبدیل شود  و اگر ضد ارزش باشد حتی اگر جایگزین اش از همه جهت مضر و زیان بار باشد، باز هم در رقابت با ارزش های مضر اما اجتماعی شکست خواهد خورد. مثال ازدواج موقت و به صورت خاص صیغه در جامعه ایران به عنوان ارزش شرعی که اجتماعی نشده است و دوستی های دختران و پسران به عنوان یک روش مضری که اجتماعی شده است نمونه آشنای این قانون هستند.

فرصت های اصلاح
فرصت های اصلاح در جامعه همیشگی نیست و زمان که از دست برود، دیر می شود و دیگر نمی شود که نمی شود که نمی شود‌. در نتیجه این طور نیست که اگر ما در شناخت تحولات جامعه تعلل کردیم، یا شناخت نادرست و ناقصی داشتیم یا تصمیمات نادرست گرفتیم یا اساسا تصمیم گیری را به دلایل مختلف به تاخیر انداختیم شرایط ثابت بماند تا ما به تصمیم برسیم.
با این همه تغییرات اجتماعی اگرچه امکان های عمل را محدود می کند اما هیچ گاه در جامعه انسداد و بن بست وجود ندارد، رها شدگی و فقدان عمل با تصور بن بست و انسداد تناسبی با حیات پویای جامعه ندارد.

زمینه های مساعد خود به خود ایجاد نمی شوند، مصلحان، فعالان و کنشگران اجتماعی و در راس آنها دولت با نقش آفرینی خود ذره ذره محیط و شرایط را تغییر می دهند تا در نهایت زمینه مساعد شود و البته مساعد باقی ماندنش نیز نیازمند همان تلاش و همت است. حال اگر زمینه مساعد نیست یا زمینه مساعد کم شده است نتیجه کم کاری است و باید با پذیرش اش، برای جبران آن کوشید .

هست ناکافی
دولت های مختلف برای ایجاد زمینه مساعد تلاش های زیادی کرده اند اما اگر بخواهیم در یک کلمه این تلاش ها را خلاصه کنیم می شود: ناکافی
دولت در موضوع ازدواج وام می دهد، کمک هزینه مسکن می دهد، به جهیزه کمک می کند و… اما همه این کمک ها با هم برای فراغ بال ازدواج کافی نیست…

ازدواج
هنوز هم در بخشی از جامعه ازدواج اکسیر اجتماعی است. معجون شفا بخش ناهنجاری‌های فرهنگی و تربیتی است و چاره‌ساز بسیاری از ناچاری‌ها  تا جایی که عبارت ازدواج بکند درست می شود همچنان نسخه اصلاحی بخشی از جامعه است که سر به هوا  را سر به زیر می کند، ناهمخوان را خوانا، و کسی که سر گوشش می جنبید را رام. چند دهه پیش فرهنگ غالب جامعه ایران همین بود.

همان گونه که ازدواج در کنار انتخاب شغل و رشته تحصیلی مهم ترین رویداد زندگی افراد است و بخش مهمی از هویت اجتماعی افراد را شکل می دهد. اما این میراث بزرگ زندگی اجتماعی جامعه ایران در مخمصه کارکردی قرار گرفته و قدرت جادویی اش تضعیف شده و جذابیت های اغواگرش کاهش یافته است. با این حال درست است که آن قدرت جادویی افول کرده است اما در میان راه و روش های اجتماعی اصلاح و تغییر رفتار همچنان ازدواج به خصوص از نوع همگن و همگرایش جزء متغیرهای موثر و کارآمد است. همچنان عروس و داماد شدن رویای شیرین جوانی در جامعه ایران است.

مردانگی و زنانگی جدید
ازدواج البته در گذشته با قاعده مند کردن پاسخ به نیازهای جنسی از یک سو و هنجارمند کردن دامنه رفتارهای زن و مرد از سوی دیگر نقش موثری در کنترل رفتارهای پوششی دو جنس ایفا می کرد. امروزه اما با تغییر معنای مردانگی و  ظهور مردان ژیگول و دگرگونی هویتی زنانه و ظهور زنانگی جدید همه سازوکارهای سنتی درون خانواده برای حفظ و نگه داشت رفتار تضعیف شده است.
تشابه جنسیتی و تشبه مردان به زنان و زنانه شدن خلق و خوهای مردانه که نمود آن را می توان در نوع پوشش، سخن گفتن و اداهای مردان جدید مشاهده کرد و مردانه شدن زنان به خصوص تضعیف جنبه های عاطفی و مهرورزانه و تقویت ابعاد خودمداری و عافیت جویی خودخواهانه باعث شده است تا بیش از پیش الگوهای ارتباطی و هنجار جنسی درون خانواده تغییر کرده و از تاثیر گذاری مقوله تاهل بر تغییر رفتار ها و به صورت خاص حفظ الگوی پوشش عفیفانه مثل حجاب زنان و پوشیدگی مردان کاسته است.

کدام مرد با کدام زن در کدام خانواده با چه ارزش هایی حافظ سنت‌های فرهنگی هزاران ساله پوشش و رفتار و حدود ارتباط خواهند بود؟ از آن مردان صبور، کاری، وفادار خانواده دوست و از آن زنان مهربان، پر عاطفه، دلسوزی که صبورانه رکن خانه و خانواده بودند هر چه مانده باشد به همان میزان هم خانواده و ازدواج موثر خواهد بود.
افول مردانگی و تنوع طلبی های کوتاه مدت و زود گذر انگیزه و دلیلی برای حساسیت های الگوهای رفتاری باقی نمی گذارد.

غیرت
غیرت در ظاهر صفت مردانه به محسوب می شود اما خصلت خانواده اصیل است که نشانه روح همبستگی و پیوند خانواده و به صورت خاص تعلق خاطر مرد و زن به خانواده و دغدغه مندی آنها نسبت به کردار و رفتار یکدیگر است.

غیرت هم نشانه نیروی عشق محسوب می شود و هم محافظ و ضامن آن. به همین خاطر مستعد آغشته شدن به تعصب و جاهلیت نیز هست و چه بسا تعصب در لوای غیرت خود را نشان دهد.

با این همه غیرت نیروی خود را از عشق و علاقه می گیرد در حالی که تعصب نیروی خود را از جهل و ناآگاهی و گرچه این دو گاه به هم می رسند اما نه مبدا یکسانی دارند و نه مقصد و کارکردشان یکی است. غیرت نیروی پیش برنده خانواده و ضامن بقا و استواری عاطفی و روانی آن است. غیرت روح خانواده و جان عاطفی و مهرورزانه اعضای خانواده نسبت به یکدیگر است و بدون آن خانواده جمع پراکنده ای بیش نیست.

این نیروی پیش برنده زندگی مشترک و روح بخش به خانواده اما به دلایلی مختلف از جمله هم نشینی رسانه ای با تعصب در خانواده ایرانی تضعیف شده و در مواردی نیز کاملا از فضای خانواده رخت بسته است. نتیجه ناخواسته این اتفاق که با مفاهیم شیک به روز بودن و باز بودن و متعصب نبودن بسته بندی شده است، موجب می شود تا حساسیت  نسبت به الگوهای پوششی در خانواده کاهش پیدا کرده و به تدریج کاملا از دست برود. دایره این حساسیت زدایی به خانواده بزرگ تر نیز کشیده می شود و  پدران و مادران را هم بی تفاوت می کند.

تغییرات پیرامون مساله غیرت و بی تفاوتی نسبت به رفتارهای دیگران به خصوص خویشاوندان درجه یک  یکی از شدیدترین تغییرات فرهنگی تاریخ معاصر و البته گرانیگاه و قلب مساله افول و کم اثر شدن ازدواج در کنترل رفتاری از سوی دیگر است.

لشکر مجردان
نتیجه کاهش جذابیت ازدواج پیدایش لشکر مجردان است. اگر دختران ۱۵ تا ۴۹ سال و پسران ۲۰ تا ۴۹ ساله را مبنا قرار دهیم حدود ۱۲ میلیون نفر دختر و پسر مجرد در کشور وجود دارد‌. از این تعداد سالانه حدود یک میلیون نفر ازدواج می کنند و البته به همین میزان هم وارد گروه سنی افراد در سن ازدواج می شوند. نزدیک به دو دهه است که دامنه تعداد مجردین کشور ۱۲ تا ۱۴ میلیون نفر است و برنامه های در نظر گرفته شده کمکی به کاهش این عدد نکرده است…