امیرعباس رکنی، کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی نوشت: فیس‌بوک که به تازگی نام خود را به متا تغییر داده است، به «بیگ فارما» کمک می‌کند تا به‌راحتی جامعه هدف خود که همان بیماران هستند را پیدا کنند. مراکز جمع‌آوری و نگهداری ابر داده‌های شرکت فیس‌بوک تبدیل به بزرگ‌ترین مقصد کمپانی‌های داروسازی شده است.

این شرکت بزرگ فناوری که مالک پلتفرم‌های اینستاگرام، واتس‌اپ و فیس‌بوک است، از طریق هدف قرار دادن کاربران بر اساس علایق و سابقه جستجوی آن‌ها، برای شرکت‌های دارویی که به دنبال فروش دارو به بیماران بالقوه هستند، تبدیل به یک هماهنگ‌کننده جذاب شده است. پیش‌تر، واشنگتن‌پست در گزارشی تفصیلی مطرح کرد که شرکت‌های دارویی و بهداشتی در سال 2019 تقریباً 1 میلیارد دلار صرف تبلیغات موبایلی در فیس‌بوک کرده‌اند. برخلاف تبلیغات تلویزیونی یا رادیویی سنتی، تبلیغات فیس‌بوک به این شرکت‌ها کمک می‌کند تا تبلیغات محصولات دارویی خود را به سمت کاربرانی که احتمالاً از بیماری خاصی رنج می‌برند، به شکل دقیقی هدایت کنند. ناتاشا تیکو[2] خبرنگار واشنگتن‌پست و متخصص حوزه فرهنگ فناوری در این گزارش نوشت: شرکت‌های دارویی درگذر زمان، بدون واهمه از حامیان حریم خصوصی، سیستم‌های مراقبت و بهداشت و درمان و جامعه پزشکی به‌شدت جسورتر شده و فشار تبلیغاتی خود را در شبکه‌های اجتماعی ازجمله فیس‌بوک بیشتر کرده‌اند.

این اقدام، به‌وضوح حفره‌هایی را در مورد نحوه استفاده از داده‌های شخصی کاربران به‌منظور تبلیغات تجاری و خصوصاً در موضوع مهمی همچون سلامتی و درمانی دارویی آشکار می‌کند. در حالی که شبکه‌های اجتماعی و شرکت‌های داروسازی استفاده از بخش تبلیغات پلتفرم‌ها را بر اساس شرایط جسمانی و وضعیت پزشکی آن‌ها به‌شدت انکار می‌کنند. بیشتر تبلیغات دارویی، شامل داروهایی است که نیازمند تجویز پزشک متخصص است و مربوط به بیمارهای حساسی همچون انواع حاد افسردگی، اچ آی وی و سرطان می‌شود. Pathmatics که یک شرکت تحلیل تبلیغات است، اعلام کرده است که برندهای معتبر و معروف دارویی، سالانه میلیاردها دلار صرف تبلیغات دارویی در فیس‌بوک می‌کنند. فیس‌بوک به شکل حرفه‌ای ابزاری را در اختیار شرکت‌های دارویی قرار می‌دهد تا بتوانند قوانین مرتبط با افشای اطلاعات ایمنی یا گزارش عوارض جانبی را دور بزنند.

باید توجه داشت که قرار دادن تبلیغات دارویی که برای درمان یک بیماری خاص طراحی‌شده است، در فضای دوستانه یک شبکه اجتماعی، آن هم در میان انبوه علاقه‌مندی‌ها و مقالات خبری یک کاربر، اثرات به‌مراتب بیشتری از سایر تبلیغات آنلاین دارد. سیستم‌های غیر شفاف تبلیغات فیس‌بوک، به همان شیوه‌ای که کمپین‌های انتخاباتی و محصولات برندهای ورزشی را به یک کاربر معرفی می‌کنند، محصولات دارو سازان را نیز از همان طریق تبلیغ و معرفی می‌کنند و به بیگ فارما اجازه می‌دهند تا مشتریانی را هدف قرار دهند که دارای ویژگی‌ها و بیماری‌های خاص و موردنظر آن‌ها هستند. توانایی شرکت‌های دارویی برای دسترسی به افرادی که دارای شرایط جسمانی و وضعیت سلامتی خاصی هستند، نشان‌دهنده آن است که قوانین مربوط به حفاظت از حریم خصوصی در آمریکا به‌هیچ‌وجه کارایی لازم را نداشته و قوانینی که وظیفه حفاظت از سوابق و وضعیت پزشکی شهروندان را بر عهده دارند، هیچ‌گونه بازدارندگی‌ای در قبال اتحاد شرکت‌های دارویی با شبکه‌های اجتماعی ندارند.

در همین رابطه، نتایج تحقیقات دقیق موسسه مارک‌آپ که یک اتاق خبری غیرانتفاعی است و به بررسی چگونگی استفاده قدرتمندترین کمپانی‌های جهان، از فناوری برای تغییر شکل جامعه می‌پردازد، نیز قابل‌توجه است. این خبرگزاری پروژه‌ای به نام «پروژه مرورگر شهروندی» دارد. این پروژه ابتکاری، برای اندازه‌گیری نحوه انتقال اطلاعات نادرست در بسترهای رسانه‌های اجتماعی‌ در طول زمان طراحی‌شده است. یکی از کارهایی که این در این پروژه انجام می‌شود جمع‌آوری داده‌های فیس‌بوک از هزاران کاربر و بررسی آن‌ها است. درنتیجه این بررسی‌ها، مارک آپ نیز اعلام کرد که هدف‌گیری شرکت‌های دارویی برای فروش محصولات به بیماران بالقوه چقدر دقیق و گسترده است.

اگرچه فیس‌بوک به‌صراحت شرایط سلامتی افراد را برای تبلیغ‌کنندگان دارو مشخص نمی‌کند، اما مارک‌آپ ده ها آگهی را برای داروهای تجویزی شناسایی کرده که هدف آن‌ها افرادی است که به موضوعاتی مانند «اکسیژن» و «آگاهی از دیابت» علاقه‌مند بودند. درواقع، مارک‌آپ دریافت، «آگاهی» از یک بیماری، در تصمیم‌گیری‌های تبلیغاتی بسیار مهم است.

به‌عنوان‌مثال، Zejula، دارویی که توسط غول دارویی GlaxoSmithKline تولید می‌شود، برای درمان سرطان پیشرفته تخمدان تجویز می‌شود. مارک آپ متوجه شده که این دارو برای کاربرانی که فیس‌بوک تشخیص داده به «آگاهی از سرطان» علاقه نشان داده‌اند، شخصی‌سازی شده است. Piqray، یکی دیگر از داروهای درمان‌ سرطان، ساخته‌شده توسط شرکت سوئیسی Novartis، به کاربران علاقه‌مند به «ماه ملی آگاهی از سرطان سینه»[7] نشان داده شد. چندین داروی مختلف نیز برای کاربرانی که به موضوعات «آگاهی از دیابت» یا «آگاهی از دیابت نوع 2″ علاقه‌مند بوده‌اند، شخصی‌سازی‌شده است.

برای موضوعات مربوط به سکته مغزی، داروی برلینتا تولیدشده در شرکت AstraZeneca غول دارویی که با ساخت واکسن کرونا نیز شناخته‌تر شده است، تبلیغ می‌شود. همچنین، برای آگاهی از بیماری ام اس، داروهای Mayzent و Kesimpta ساخت شرکت Novartis تبلیغ می‌شود و برای آگاهی از بیماری انسدادی مزمن ریه داروی Trelegy، یکی از محصولات شرکت GSK به کاربران پیشنهاد می‌شود.

مارک آپ همچنین تبلیغات داروهایی را پیداکرده است که دقیقاً با زمینه علاقه کاربر یکسان نیستند؛ اما مشابه آن هستند. به‌عنوان‌مثال؛ تبلیغات Latuda، یک داروی ضد روان‌پریشی از شرکت Sunovion که در درمان افسردگی دوقطبی استفاده می‌شود، به کاربران علاقه‌مند به «گروه‌های حمایت از بیماران افسردگی و دوقطبی»، نشان داده می‌شود. همچنین مشخص‌شده است که این دارو برای کاربران علاقه‌مند به موضوع درمان و اتحاد ملی بیماری‌های روانی نیز تبلیغ می‌شود.

همچنین Anoro، محصولی از شرکت GSK که برای درمان بیماری انسداد مزمن ریه و برونشیت مزمن استفاده می‌شود، برای کاربران علاقه‌مند به «سیگار» یا «اکسیژن» مورد هدف قرار گرفت. تبلیغات Nurtec، یک محصول دارویی از شرکت Biohaven که برای درمان میگرن استفاده می‌شود، برای کاربرانی که علاقه‌مند به «طبقه‌بندی بین‌المللی اختلالات سردرد» و «مقیاس پزشکی سردرد» بودند، پخش‌شده است.

از سوی دیگر، تحقیقات نشان داده است که در برخی موارد، زمینه تبلیغ نمایش داده‌شده حتی نزدیک به زمینه موردعلاقه کاربر هم نبود. Syprine، یک دارو از شرکت Bausch Health که برای درمان یک بیماری ژنتیکی خیلی نادر به نام بیماری ویلسون استفاده می‌شود، برای کاربرانی که علاقه خود را به «اختلال ژنتیکی» نشان داده بودند، نمایش داده‌شده است.

دقیقاً مشخص نیست که فیس‌بوک چگونه تصمیم می‌گیرد که فردی به موضوعاتی مانند «اکسیژن» یا «اختلال ژنتیکی» علاقه‌مند است. تبلیغ‌کنندگان نمی‌توانند از داده‌های «حساس» شخصی برای تبلیغات خود استفاده کنند، به این معنا که برای مثال، یک داروخانه نمی‌تواند فهرستی از مشتریان مبتلا به یک بیماری خاص را برای بازاریابی برای آن‌ها در فیس‌بوک آپلود کند.

این شرکت، طبق روال گذشته با تکذیب هرگونه جنایت علیه داده‌های شخصی کاربران، به‌طور گسترده از شیوه‌های حفظ حریم خصوصی سلامت دفاع کرده است و در همین خصوص بیانیه‌ای در سال 2019 منتشر کرد که در آن گفت: «حریم خصوصی و ایمنی به‌ویژه برای افرادی که با شرایط سلامتی و بهداشتی خاص سروکار دارند، مهم است.»

تام چانیک، سخنگوی فیس‌بوک در بیانیه‌ای به مارک‌آپ گفت: «ما از پرونده پزشکی افراد برای تبلیغات دارو استفاده نمی‌کنیم. در عوض، افراد بر اساس فعالیت‌هایشان در فیس‌بوک، ازجمله صفحاتی که دوست دارند یا تبلیغاتی که روی آن‌ها کلیک می‌کنند، در دسته‌های علاقه‌مندی‌ قرار می‌گیرند.»

GSK، AstraZeneca، Bausch Health، Merck، Biohaven و Sunovion، تولیدکنندگان برخی از داروهایی که در فیس‌بوک تبلیغ می‌کنند، به درخواست‌ها برای اظهارنظر در مورد شیوه‌های تبلیغات فیس‌بوکی خود هیچ پاسخی نداده‌اند. جیمی بنت[9]، سخنگوی Novartis، در همین خصوص گفت: «هدف این شرکت دستیابی به مخاطبان درجایی است که اهمیت دارد و از همه مقررات، اعم از قانون و آیین‌نامه‌های داخلی فیس‌بوک پیروی می‌کند.»

اندازه مخاطب بالقوه برای این تبلیغات می‌تواند بسیار زیاد باشد. سیستم خرید تبلیغات فیس‌بوک می‌گوید تعداد کاربرانی که به‌عنوان‌مثال به آگاهی از سرطان علاقه نشان داده‌اند، نزدیک به 203 میلیون نفر است. دسته‌های دیگر محدودتر هستند. سیستم فیس‌بوک می‌گوید کاربران علاقه‌مند به گروه حمایت از بیماران مبتلا به افسردگی و دوقطبی، با حدود ۲۵۰ هزار کاربر، نسبتاً کم هستند.

کریستن اوستر، مدیر آزمایشگاه آینده پزشکی در دانشگاه رایس، می‌گوید که تبلیغات، پیرامون شرایط پزشکی افراد ازنظر علمی و اخلاقی مشکل دارد. برای مثال، اگر یکی از همکاران از کنار صفحه‌نمایش رایانه شما رد شود و آگهی برای یک داروی سرطان ریه ببیند، می‌تواند استنباط کند که شما این مشکل را دارید و به همین سادگی حریم خصوصی شما نقض می‌شود. او گفت: «حتی اگر تبلیغ‌کننده دقیقاً نداند شما چه کسی هستید، اگر این تبلیغات در همه‌جا روی صفحه‌نمایش شما ظاهر می‌شوند، به طور بالقوه اطلاعات مربوط به بیماری شما را فاش می‌کنند. بازاریابی محصولات دارویی با نظارت بر رفتار بیماران در شبکه‌های اجتماعی یک نوع سوءاستفاده از حریم خصوصی کاربران آسیب‌پذیر است». او در ادامه گفت: «یکی از چیزهایی که در این مورد به نظرم بد می‌رسد، هدف قرار دادن و استثمار واقعی افرادی است که آسیب‌پذیر هستند و از انجمن‌ها و گروه‌های آنلاین بیماران بهره می‌برند.»

از نظر قانونی، به‌غیراز این‌که تبلیغ‌کنندگان موظف به افشای عوارض جانبی داروها هستند، فیس‌بوک تعهد کمی برای محافظت از اطلاعات مربوط به وضعیت سلامت کاربران خود دارد. قانون حفظ حریم خصوصی سلامت ایالات‌متحده فقط برای تعداد انگشت‌شماری از نهاد‌هایی که مستقیماً با اطلاعات سلامت بیمار سروکار دارند، اعمال می‌شود.

اوستر گفت که مبهم بودن شیوه‌های تبلیغاتی فیس‌بوک می‌تواند یک حالت دفاع قانونی باشد که با دورنگه داشتن ناظران دولتی از داده‌های محرمانه تا حد امکان از این شرکت در برابر مسئولیت‌پذیری محافظت می‌کند.

در سال 2016، شکایتی علیه فیس‌بوک ارائه شد که ادعا کرد این شرکت با ردیابی بازدیدهای کاربران از وب‌سایت‌های حساس مرتبط با سلامت، به‌طور غیرقانونی به حریم خصوصی کاربران تجاوز کرده است. این طرح شامل فهرستی از گزینه‌های هدف قرار دادن سلامت در فیس‌بوک بود که شامل گزینه‌هایی مانند «ایست قلبی»، «نارسایی کلیوی» و «ویروس نیل غربی» بود. (فیس‌بوک این اتهامات را رد کرد و این طرح را «حمله‌ای به شیوه کار اینترنت» خواند.)

دادگاه‌ها تاکنون در این مناقشه جانب فیس‌بوک را گرفته‌اند و گفته‌اند که کاربران هنگام ثبت‌نام در این سرویس باید با شیوه‌های تبلیغاتی آن موافقت کنند و اطلاعات بهداشتی لزوماً خصوصی‌تر از سایر انواع داده‌ها نیست.

اما همان‌طور که برخی از تحقیقات مستقل نشان داده‌اند، داده‌هایی که فیس‌بوک در اختیار دارد می‌تواند بسیار حساس باشد. در سال 2019، محققان دانشگاه پنسیلوانیا[13] و دانشگاه استونی بروک[14] گزارش دادند که توانسته‌اند تنها از طریق تحلیل زبان (language) کاربران در هنگام استاتوس گذاشتن، پیش‌بینی کنند که آیا یک کاربر فیس‌بوک دارای یکی از 21 بیماری سلامتی است یا خیر.

بسیاری از بیماران ممکن است در طول ماه‌های گذشته که قرنطینه اجباری ناشی از همه‌گیری کرونا برقرار بود، برای ارتباط و کمک به فیس‌بوک مراجعه کرده باشند. اوستر می‌گوید، وقتی فردی به خاطر بیماری‌اش به شبکه‌های اجتماعی رجوع می‌کند، داده‌های بهداشتی‌ای که به فیس‌بوک ارائه می‌دهد برایش مهم نیست. تنها اولویت او زنده ماندن است.