به گزارش جهت پرس؛  “اصفهان نصف جهان” است؛ حال چه کسی، چه زمانی این عبارتِ “نصف جهان” را کنار نام اصفهان گذاشته، نمی‌دانیم، اما خوب می‌دانیم که این سرزمین زیبا با بیش از 6 هزار اثر تاریخی و باستانی همواره یکی از مقاصد گردشگران بوده و در سفرنامه‌های داخلی و خارجی از آن با عنوان نقش جهان، نصف جهان و سرزمین زیبایی‌های معماری و تاریخی و طبیعی یاد شده است. حالا هم اصفهان همان اصفهان است؛ همان اسپهان دوران ساسانی و هخامنشی و همان اصفهان زیبای دوران صفویه، با یک تفاوت بزرگ؛ اینکه سال به سال بی‌جان‌تر می‌شود؛‌ شیره جانش که زاینده‌رودش باشد، کشیده شده، خشک و بی‌آب شده و زمین باطراوتش سال به سال خشک‌تر و مچاله‌تر می‌شود، آنقدر که از فرط خشکی آثار شکست بر پیکرش هویدا شده؛ آنقدر که دارد تَرَک برمی‌دارد، دارد می‌شکند؛ فرو می‌رود؛ فرو می‌نشیند…

فرونشست همچون هشت‌پایی زشت و بدچهره و نامهربان در لایه‌های زیرین خاک حاصلخیزش  پهن شده و از هر سو در حال بلعیدن خاک و در کام کشیدن اسپهان است؛ شهر زیبای ایرانیان؛ نصف جهان ایران و جهان.

 در ادامه گفت‌وگو با علی بیت‌اللهی؛ رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و مسکن شهرسازی وزارت راه و شهرسازی کشور می‌خوانید:

تسنیم: یک پدیده، یا مسئله یا بحران؛ فرونشست از دید شما در ذیل کدام یک از این سه مفهوم تعریف می‌شود؟ زیرا بسته به هر تعریف باید دنبال راهکار متناسب با همان مفهوم باشیم.

نشست زمین در کشور ما و به ویژه در کلانشهر اصفهان یک مسئله ابربحرانی است، یعنی نه تنها بحران است، بلکه چیزی فراتر از بحران بوده، اما به دلیل ویژگی بروز تدریجی این مخاطره و روند افزایش نامحسوس آن در دل لایه‌های زیرین زمین و اینکه احساس این مخاطره توسط انسان‌ها مثل زلزله نیست، متاسفانه خیلی جدی گرفته نشده، اما آثار و وسعت و عواقبی هم برای محیط زیست و هم برای مستحدثات متعدد در کل محدودات، این پدیده را به شکل یک ابربحرانی نوین کشور درآورده است.

تسنیم: تقریبا از اوایل دهه 80 کارشناسان سازمان شما نسبت به وقوع این مخاطره جدی هشدار می‌دادند، پس چرا با وجود این هشدارهای متوالی ما امروز به این نقطه بحرانی رسیدیم؟

ماهیت این مخاطره، ماهیت تدریجی توسعه یابنده است، نظیر رخ دادن زلزله یک ایمپکت و یک ضربه ناگهانی محسوس نیست که تمام توجهات مسئولان و مردم را به خود جلب بکند. اگر بخواهیم مثال بزنیم و از علم پزشکی عاریت بگیریم این مخاطره یعنی فرونشست، به یک بیماری سرطانی مشابه است که در بدن یک بیمار روز به روز توسعه پیدا می‌کند، اما حالت ضربه ناگهانی مثل سکته یا یک ضربه ناکهانی در یک لحظه به بدن انسان وارد می‌شود را ندارد، چون این بیماری طبیعی و به شکل خیلی خزنده و درونی است.

غیر از کارشناسان مسلط به موضوع، در بدو امر معمولا مسئولان و مردم خیلی توجه نمی‌کنند تا اینکه عوارض این پدیده در معابر، دشت‌ها، محیط‌های شهری و در مستحدثات خود را نشان بدهد، آن وقت تازه همگان متوجه می‌شوند که این دیگر مخاطره بزرگ است. از سوی دیگر باید بگوییم که زلزله یک رخداد یکباره و متوقف شونده است؛ یعنی در یک نقطه وقتی زلزله‌ای رخ می‌دهد، تمام می‌شود و حالا تا چندین سال، شاید هم صدها سال دیگر زلزله رخ ندهد اما این پدیده  فرونشست به طور مستمر و بدون توقف رخ می‌دهد و یک ناحیه بسیار گسترده‌ای را دربرگرفته است.

تسنیم: وضعیت فرونشست در اصفهان را در حال حاضر چگونه ارزیابی می‌کنید؟

فرونشستی که ثبت شده 15 تا 18 سانتی‌متر در سال است که محدوده‌های شمالی اصفهان را در بر می‌گیرد. سمت جنوب به سمت زاینده رود این عدد کم و کمتر می‌شود و به دلیل درشتدانه بودن آبرفت معمولاً در آبرفت‌هایی که درشتانه و رودخانه‌ای باشند، فرونشست بسیار کم می‌شود، البته در شرق و غرب محدوده اصفهان نیز به صورت هاله‌های مجزا و محدود مقادیر فرونشست بین 15 تا 18 سانتی‌متر است.

در یک نگاه به پدیده فرونشست زمین در اصفهان، مشاهده می‌کنیم که از نظر میزان بارش گسترده، اصفهان متاسفانه جزو استان‌های کم بارش است و حدود 130 میلی‌متر در سال بارندگی دارد که نسبت به استان گیلان که بارش آن مثلا 626 میلی‌متر در سال است، این عدد کمی‌ است و جزو تقریبا هفت یا هشت استان آخر از نظر بارندگی است. با این وصف در اصفهان برای اینکه مصرف آب کم شود خوشبختانه اقداماتی هم صورت گرفته که جای تشکر دارد، مانند دستگاه‌های حفاری غیرمجازی که توقیف شده و چاه‌های آب غیرمجازی که مسلوب‌المنفعه شده، یا کنتورهای هوشمندی که سر چاه‌ها زده شده و اقداماتی که برای کاهش مصرف آب و کاهش فرونشست در واقع انجام شده است.

اما طبیعتاً این پدیده و این اقدامات در مقایسه با میزان خطر ناچیز است، من فقط یک آمار بدهم که در حوزه آبریز گاو خونی اصفهان نزدیک به 504 هزار حلقه چاه وجود دارد  که از آنها برای مصارف کشاورزی و شرب و غیره استفاده می‌شود؛ در چنین شرایطی علاوه بر اینکه ما از یک طرف شاهد قطعی آب زاینده رود هستیم، از طرف دیگر آب زیرزمینی هم مصرف می‌شود که همین امر فرونشست زمین را تشدید می‌کند.

البته لازم به ذکر است که حدود 18 درصد از این چاه‌ها، عمق بالای 100 متر دارند و بیش از 50 درصد چاه‌های محدوده اصفهان عمق کمتر از 50 متر دارند، اما از برخی از این چاه‌ها تخلیه آب تا بیش از یک میلیون و سیصد هزار متر‌مکعب در سال است که باعث تشکیل مخروط‌های آبرفتی می‌شود که خود این امر نیز بر فرونشست زمین تاثیرگذار بوده و ریسک فرونشست در این محدوده که استحلال آبی بالایی دارد را زیاد می‌کند. با این شرایط به نظر می‌رسد نصب کنتورهای هوشمند باید در اولویت قرار بگیرد.

کاهش 2400 متر پهنای دریاچه سد زاینده رود در 35 سال گذشته

تسنیم: متولیان استانی و کشوری تا چه میزان در جریان این آمار و دیتاهای پردازش شده هستند؟

ما همه این آمار و اطلاعات را در گزارشی به استانداری و وزارت کشور و دوستان دیگر ارائه کرده‌ایم. درمجموع به عقیده ما اگر بخواهیم برای نشست زمین چاره جویی کنیم، لازم است این اقدامات را همراه با تلاش برای احیای زاینده‌رود داشته باشیم چون در غیر این صورت نمی‌توانیم مشکل را حل کنیم. ما روی حوزه آبریز زاینده‌رود که بیشترین نقش را در افزایش فرونشست زمین در شهر اصفهان دارد، متمرکز شده‌ایم.

بر اساس یک مقاله پژوهشی در سال 2020 خشکسالی نزدیک به 75 درصد  افزایش پیدا کرده و تقریباً هیچ جریان آبی به ویژه در تابستان به تالاب گاوخونی وجود نداشته و این مسیر تشنه است. متاسفانه در محدوده بین سد زاینده رود تا  چم‌آسمان در یک بازه 33 ساله، مصرف آب از 30 میلیون مترمکعب در دهه 60 به 200 میلیون مترمکعب در اواسط دهه 90 افزایش پیدا کرده که افزایشی بالغ بر هفت برابر را نشان می‌دهد.

این مصارف، هم با انتقال آب به شهر یزد و هم دست‌درازی‌هایی که در نظام طبیعت از طرف افراد مختلف صورت گرفته، به کاهش خروجی زاینده رود و تشنگی دشت اصفهان و در نتیجه فرو نشست منجر شده است.

من یک مثال بزنم از دریاچه سد زاینده رود که در سال 1400 به نسبت مدت زمان مشابه خود در 35 سال پیش در پهن‌ترین بخش این دریاچه 2400 متر پهنای این سطح کم شده، یعنی میزان ذخیره آب اینقدر کم بوده است. به دلیل کاهش بارندگی، توسعه باغات در بالادست و نبود جریان آب پایدار با استفاده از این چکدم‌های آبخیزداری و تشکیل‌هایی برای برداشت‌های غیرمجاز آب و تبخیر آب، متاسفانه به یک شرایطی رسیده که اگر دو سال بارندگی تراز ورودی از تراز خروجی کمتر باشد، اصفهان با بحران کم آبی و تامین آب شرب مواجه خواهد شد.

از این طرف تغذیه آب و ورودی آب را کم کردیم، از طرف دیگر  چاه‌های قبلی موجود کماکان به فعالیت خود ادامه می‌دهند. سطح آب زیرزمینی در حوزه دشت اصفهان هر سال یک متر کمتر می‌شود، اما این افت آب در محدوده کلان شهر اصفهان بیشتر است. اصفهان از سمت زاینده رود به سمت حبیب آباد و دولت آباد به شکل گوه‌ای (اهرمی) است، یعنی در نزدیک زاینده رود ضخامت آبرفت نزدیک به 10 متر و به سمت حبیب آباد و دولت آباد تا 300 متر می‌رسد و متاسفانه شهر اصفهان در این بخش کم‌ضخامت آبرفت است. شما حساب کنید اگر هر سال یک متر سطح آب کاهش پیدا کند، در کمتر از 10 سال آتی در محدوده شهری اصفهان و در پای شهر، چاه‌ها تقریبا بی آب خواهند بود.

این حالت باعث می‌شود که خیلی زودتر از موعد مقرر در محدوده شهرستان آبرفت‌ها خشک شود. نکته مهم دیگر؛ از آنجا که چشمه تغذیه آبرفت شهر اصفهان، جریان آب زاینده‌رود بود، اندازه‌گیری‌های چاه‌های اپیزومتری یا چاه‌های مشاهده شرکت منطقه اصفهان نشان داد که در اثر قطع جریان دائمی زاینده‌رود، افت سالانه و خط آب زیرزمینی حتی به یک و نیم تا دو و نیم متر در سال نیز رسیده است، یعنی ما در شرایط عادی گفتیم یک متر به طور متوسط سطح آب افت می‌کند، اما در نزدیک به زاینده‌رود به دلیل نبود آب در رودخانه این پدیده در واقع تا یک و 1.5 متر نیز رسیده است.

145 هزار هکتار از محدوده شهری و حاشیه‌های شهر اصفهان درگیر فرونشست زمین هستند

تسنیم: همانطور که فرمودید یکی از علت‌های مهم فرونشست خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی است، اکنون وضعیت استحصال آب از سفره‌های زیرزمینی در محدوده شهر اصفهان به چه صورت است؟

در خود شهر اصفهان در جاهایی حدود 3950 حلقه چاه وجود د ارد که نزدیک به 45 درصد آنها از نوع کشاورزی هستند، ولی عمق بیشتر این چاه‌ها در حدود زیر 50 متر است، اما در برخی از جاها این عدد، عدد زیادی است و میزان استحصال آب در آنها بیشتر است، با این وضعیت نشست زمین در اصفهان گسترش بسیار زیادی پیدا کرده است.

بر اساس برآوردهایی که داشتیم نزدیک به 145 هزار هکتار از محدوده شهری و حاشیه‌های شهر اصفهان درگیر فرونشست زمین هستند، یعنی لکه‌های فرونشستی مساحتی در حدود 145 هزار هکتار دارند؛ از این مساحت خطر فرونشست بالا یعنی عدد بالای 5 سانتی‌متر 26 هزار هکتار است و عدد خطر فرونشست بسیار بالا که نزدیک بالای 10 سانتی‌متر باشد، 3500 هکتار از مساحت شهری را در بر می‌گیرد، بنابراین این محدوده شهری اصفهان در کل کشور بیش از تمام شهرهای دیگر کشور درگیر فرونشست است، یعنی ما در کل کشور کلان‌شهری نداریم که این اندازه از مساحتش درگیر فرونشست زمین شده باشد.

 به عنوان نمونه در تهران در بخش‌هایی از مناطق 17، 18 و 19 شاهد فرونشست هستیم. در مشهد و در شمال غربی این شهر لکه‌های فرونشستی وجود دارد، اما متاسفانه در اصفهان به طور ویژه شاهد گسترش فرونشست هستیم، در  مناطقی مانند منطقه 15، شرق منطقه 14، جنوب منطقه 7، منطقه 8، منطقه 12، منطقه 2، منطقه 9 و منطقه 11 اصفهان تمام یا بخش‌هایی از این‌ها درگیر نشست زمین هستند، علاوه بر اینکه خارج از محدوده شهری اصفهان نیز نشست گسترده‌ای رخ داده است.

تسنیم: شما مطالعاتی نیز درباره نوع خاک اصفهان داشته‌اید؛ این مطالعاتی که تاکنون انجام شده، چه اطلاعاتی درخصوص فرونشست دارد؟

این یک نکته مهم مهندسی است، درواقع فرونشست زمین در اصفهان یک فرونشست نامتقارن است؛ یعنی در یک جاهایی فرونشست کم است، در یک جاهایی در کنار زون‌ها فرونشست زیادی وجود دارد، این نبود بالانس در نشست باعث شکست خاک می‌شود. به طور مثال فرض کنید یک طرف ساختمان نشست کمتری داشته باشد و یک طرف ساختمان یا پل نشست بیشتر باشد، در چنین حالتی چون اینطور مستحدثات قابل خم شدن نیستند، شدید دچار ترک‌ و شکستگی می‌شوند و این باعث می‌شود که آثار فرونشست زمین در اصفهان؛ هم در آثار تاریخی و هم در مستحدثات و منازل مسکونی این شهر زیاد مشاهده شود و متاسفانه این پدیده جزو پدیده‌های نادری است که در اصفهان شکل گرفته است.

علاوه بر اینها یکی از عامل‌های افزایش خطر فرونشست زمین در اصفهان وجود خاک‌های واگراست؛ خاک واگرا یعنی خاکی که وقتی خشک می‌شود در اثر افت سطح آب از هم باز می‌شود. نمونه بارز این شکاف‌های فرونشستی در اطراف فرودگاه اصفهان، در شمال استادیوم تازه تاسیس نقش جهان و زمین‌های اطراف و حتی در زمین چمن این استادیوم نیز مشاهده شده است. این نوع خاک‌ها نیز خطر فرونشست زمین را بیشتر و مضاعف می‌کند.

آمار عجیب از زیرساخت‌ها و تأسیساتی که در خطر فرونشست هستند

تسنیم: آیا آمار دقیقی از ساختمان‌ها، بناها و تاسیسات شهری در معرض خطر فرونشست تهیه شده است؟

درخصوص مستحدثاتی که در معرض خطر فرونشست زمین در اصفهان قرار دارند، حدود 9 ایستگاه آتش‌نشانی، 274 فلکه آتش‌نشانی، 328 مسجد، 37 کتابخانه، 3 بیمارستان، 8 پمپ گاز ، 258 مدرسه ، 19 مرکز فرهنگی،  14 مرکز گردشگری، 171 مرکز آموزشی اعم از دانشگاهی و غیردانشگاهی، 77 مرکز دولتی، 36 مرکز صنعتی، 118 مرکز پزشکی درمانی، 14 مخزن سوخت، 9374 پل و یک میلیون و 242 هزار نفر جمعیت در پهنه خطر فرونشست زمین در اصفهان هستند و به طور مثال در مناطق 8 و 10، 380 هزار واحد مسکونی در زون خطر فرونشست قرار گرفته‌اند.

تسنیم: با توجه به وجود بافت تاریخی و اضافه شدن این بافت به بافت فرسوده شهری در اصفهان، وضعیت در این پهنه به چه صورت است؟

بیت اللهی: مساحت بافت‌های فرسوده در شهر اصفهان که در زون فرونشستی قرار دارند، از تمام شهرهای ایران بیشتر است. حدود 1652 هکتار از بافت‌های فرسوده این شهر در معرض خطر فرونشست است.

تسنیم: آیا این آمار و ارقام به متولیان دولتی و استانی به منظور تصمیم‌گیری موثرتر برای پیشگیری از پیشروی فرونشست زمین ارائه شده است؟

بله، ما این گزارش و این اطلاعات آمار را پیشتر در سال 1402 به وزارت کشور، هیئت دولت، استانداری و به مراجعی که باید اعتبار بگذارند برای اقدامات کاهش خطر فرونشست زمین اعلام کردیم. شخص خودم که اصفهانی هم نیستم، وقت‌ زیادی گذاشتم و  88 نقشه جی‌آی‌سی طراحی کرده و هشدارهای لازم را برای توجه به این خطر داده‌ام.

پدیده فرونشست در اصفهان اگر به یک حدی برسد که آثار تاریخی و ساختمان‌های مسکونی دچار آسیب‌دیدگی بشود، دیگر غیرقابل برگشت و غیرقابل جبران خواهد بود.

متاسفانه تا این تاریخی که ما صحبت می‌کنیم یک اقدام مفید و موثر در زمینه کاهش خطرات فرونشست زمین در کلان‌شهر اصفهان به عنوان پایلوت انجام نشده است، ولی کماکان نشست زمین ادامه دارد و  وسعت آن سال به سال افزایش می‌یابد و امیدوارم که در دولت چهاردهم حداقل اقداماتی دراین خصوص صورت بگیرد.

تسنیم: و صحبت پایانی

فرونشست زمین یک پدیده انسان‌ساخته است و فعالیت انسان موجب این پدیده شده است؛ از سوی دیگر نقش انسان و مدیران و کارشناسان در کاهش خطر فرونشست زمین هم محتمل است. در دشت توکیوی ژاپن در سال 1965 مقدار فرونشست تقریبا مشابه شهر اصفهان بوده، در سال 2000 یعنی 20 سال پیش اقداماتی انجام شده که اکنون در سال 2024 گزارش شده که فرونشست زمین به صفر رسیده است. آنها تلاش و برنامه‌ریزی کرده و این پدیده را مهار و متوقف کردند، ضمن اینکه مستحدثات خود را با تنظیم قراردادهایی و با تدوین مقرراتی محافظت کردند و از خطوط لوله‌های آب، نفت، گاز، برق و غیره نیز محافظت کردند تا همه جوره از وارد آمدن خسارت جلوگیری شود. در شانگهای چین، تگزاس آمریکا، تایوان و اندونزی نیز مجموعه گزارش‌های فنی نشان می‌دهد که تجربیات موفقی داشتند و ما نیز این توان را داریم. در اصفهان نیز اینقدر متخصصان خوب هستند که بتوانند این پدیده را هر سال کنترل و نرخ آن را کمتر کنند و شهری ایمن را برای آیندگان به میراث بگذارند.

متاسفانه نبود حمایت‌ها به اینجا منجر شده که الان ما بنشینیم و فقط در مورد آثار و عواقب و در واقع سیمای فرونشسته زمین در اصفهان صحبت کنیم و متاسفانه من سراغ ندارم کاری در عمل و روی زمین انجام شده باشد.