مهدی پناهی کارشناس علوم ارتباطات اجتماعی: این روزها بازی‌های روانی در سطح فضای مجازی راه افتاده است که برای مجبور کردن افراد به پیوستن به گروه خود استفاده می‌شوند ازجمله بازی «یا با مایی یا علیه ما». برای همین گفتگو کردن در این فضا بسیار سخت و پیچیده است چون مدام باید تأکید کنی که مثلاً مخالف فلان موضوع هستی یا با فلان موضوع موافقی. داستان پیام‌رسان‌های داخلی هم وارد این بازی‌ها شده است که درنهایت به یک مارپیچ سکوت می‌رسد، یعنی بدون بدوبیراه به فیلترینگ کسی به حرف‌هایت گوش نمی‌دهد.
اما شما بی‌آنکه توقع بدوبیراه نسبت به فیلترینگ از نگارنده داشته باشید، افسانه نقض حریم خصوصی در پیام‌رسان‌های ایرانی را بخوانید.
طی روزهای اخیر علیرغم استفاده قابل‌توجه کاربران ایرانی از پیام‌رسان‌های داخلی، در فضای مجازی داستان نقض حریم خصوصی بزرگنمایی می‌شود. از برخی افراد دلایل عدم استفاده‌شان از پیام‌رسان داخلی را پرسیدم و پاسخ‌های زیر را شنیدم. «از طریق این نرم‌افزارهای ایرانی به همه اطلاعات گوشی ما دسترسی پیدا خواهند کرد»، «تک‌تک پیام‌های ردوبدل شده‌ام را می‌خوانند» یا حتی برخی که سیاسی‌تر بودند می‌گفتند «نرم‌افزارهای داخلی نه‌تنها از ما جاسوسی می‌کنند بلکه از ما عکس هم می‌گیرند و برای نیروهای امنیتی می‌فرستند».
گوینده این اظهارات از دکترای علوم ارتباطات و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تا خبرنگار و دکترای برق و دکترای سلامت بودند.
این برداشت‌ها ناشی از یک بی‌اعتمادی است که در جای خود باید بحث شود اما در دو بخش به این موضوع می‌پردازم؛ یکی قوانین فعلی درباره حریم خصوصی و دوم پاسخ به برخی اتفاقات مبهم و شائبه برانگیز.
برخی در حالی مدعی نقض حریم خصوصی توسط پیام‌رسان‌های ایرانی هستند که درگوشی هوشمند خود سایر نرم‌افزارها با دسترسی‌های فراوان‌تر را دارند؛ از نرم‌افزارهای بانکی تا نرم‌افزارهای جستجوی آگهی‌های تجاری. شاید بزرگ‌ترین شبکه استفاده‌کنندگان از یک نرم‌افزار ایرانی دانش آموزان و معلمان آن‌ها باشند که بین 10 تا 13 میلیون کاربر نرم‌افزار شاد هستند. آیا در هنگام استفاده از این نرم‌افزارها و پیام‌رسان‌ها خطر نقض حریم خصوصی را حس نمی‌کنند؟ یا فایده محوری باعث شده است که به انگاره‌های ذهنی مبنی بر نقض حریم خصوصی توجه نکنیم؟ درواقع چون این نرم‌افزارها را استفاده می‌کنیم و برایمان نفع دارند، نگران حریم خصوصی نیستیم. این واقعیت برای پیام‌رسان‌های داخلی نیز وجود دارد. اگر زندگی روزمره‌مان با همین پیام‌رسان‌ها باشد، دیگر به افسانه‌ها درباره نقض حریم خصوصی توجه نمی‌کنیم.
جدا از این اگر برای پیام‌رسان‌های داخلی چنین خطری متصور هستید، چرا به‌راحتی پیامک می‌زنید یا تماس تلفنی با دیگران برقرار نمی‌کنید؟ آیا امکان خواندن پیامک یا شنود تماس صوتی وجود ندارد؟
واقعیت این است که در موضوع «حفاظت از حریم خصوصی» نه بی‌قانونی داریم و نه ول‌ بودن به لحاظ اجرایی که هر کس هر کاری بخواهد بکند. بلکه بیشتر از هر چیزی با یک «انگاره ذهنی» مواجهیم که ساخته‌وپرداخته سال‌ها عملیات رسانه‌ای و تخریب افکار عمومی توسط بسیاری از افراد و نهادها و حتی مسئولان هست. از رییس‌جمهور و وزیر سابق بگیرید تا رسانه‌های رسمی و غیررسمی!
این انگاره‌ها در حالی است که حتی مرد یا زن بدون مجوز قاضی اجازه پرینت مکالمات و پیامک‌های همسرش را ندارد یا ماده ۷۳۰ قانون مجازات اسلامی می‌گوید که هرکس به‌طور غیرمجاز محتوای در حال انتقال ارتباطات غیرعمومی در سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا امواج الکترومغناطیسی یا نوری را شنود کند، به حبس از شش ماه تا دو سال یا جزای نقدی یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
ماده ۱۵۰ قانون آیین دادرسی کیفری نیز می‌گوید: کنترل ارتباطات مخابراتی افراد ممنوع است، مگر در مواردی که به امنیت داخلی و خارجی کشور مربوط باشد یا برای کشف جرائم موضوع‌بندهای (الف)، (ب)، (پ) و (ت) ماده (۳۰۲) این قانون لازم تشخیص داده شود. در این صورت با موافقت رئیس‌کل دادگستری استان و با تعیین مدت و دفعات کنترل، اقدام می‌شود. کنترل مکالمات تلفنی اشخاص و مقامات موضوع ماده (۳۰۷) این قانون منوط به تأیید رئیس قوه قضائیه است و این اختیار قابل تفویض به سایرین نیست.
اما آنچه باعث سو تفاهم افکار عمومی شده است برخی اتفاقات همانند ساخت اکانت برای چهره‌های ورزشی یا معروف در برخی پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی است. این اتفاقات فارغ از نیت خوانی با همکاری برخی مجموعه‌ها شده است. به‌طور نمونه باشگاه پرسپولیس با یکی از این شبکه‌های اجتماعی داخلی قرارداد تبلیغی بسته بود و اجازه ساخت اکانت بازیکنان را داده بود. جدا از این امکان ساخت اکانت به نام هرکسی توسط کاربران عادی نیز وجود دارد که با گزارش به پلتفرم و صحت سنجی قابلیت حذف را دارند.
برخی اکانت‌های مشابه در پیام‌رسان‌های داخلی نیز صرفاً محتوای اصلی را کپی کرده بودند نه این‌که چیز جدیدی افزوده باشند. البته چالش هویت‌های جعلی برای شبکه‌های اجتماعی خارجی هم وجود دارد و این به معنای نقض حریم خصوصی نیست.
یا مواردی از فعال شدن دوربین جلو و … هم ناشی از باگ نرم‌افزاری بوده است که در همه پلتفرم‌های خارجی هم پیش‌ازاین مشاهده‌شده و در به‌روزرسانی‌های جدید، اصلاح می‌شوند.
بنابراین نقض حریم خصوصی در پیام‌رسان‌های داخلی افسانه‌ای بیش نیست و اگر دسترسی هم رخ می‌دهد در چارچوب قانون و با مجوز است؛ یعنی اگر حکم قاضی باشد نه‌تنها گوشی بلکه حساب‌های بانکی یا منزل متهمین هم تفتیش و بازرسی می‌شود.
اگر از افسانه حریم خصوصی بگذریم، شاید موضوع چالش‌برانگیزتر و واقعی‌تر بحث گردش آزاد اطلاعات یا کلان داده‌های ایرانیان باشد که در آینده بیشتر باید به آن پرداخت.