به گزارش جهت پرس؛ زهرا لایق حقیقی؛ بررسی و کنترل فضای مجازی از دغدغه همه افراد مخصوصا رهبر انقلاب است، بطوری که از 17 اسفند سال 1390 به دستور ایشان شورای عالی فضای مجازی برای تعیین قوانین لازم برای این فضا تشکیل شد. این امر در هر دولت تذکر جدی داده شده و رهبر انقلاب در دیدار با هئیت دولت چهاردهم نیز این امر را جز 13 نکته مهم حکومتی به دولت سیزدهم گوش زد کردند.

نکته‌ی بعدی که من یادداشت کرده‌ام ــ که نکته‌ی هشتم میشود ــ درباره‌ی فضای مجازی است. فضای مجازی یک دنیای جدیدی است دیگر؛ شماها بیشتر از بنده هم حتماً مطّلعید؛ یعنی فضای مجازی دیگر امروز مجازی نیست، امروز یک واقعیّتی است در زندگی مردم که روزبه‌روز هم دارد پیش میرود. آنچه مهم است این است که در فضای مجازی، حکمرانی قانونمند وجود داشته باشد؛ اینکه بنده گاهی گفته‌ام فضای مجازی رها و ول است، به خاطر این است. حکمرانی بر اساس قانون؛ اگر قانونی ندارید، قانون را به وجود بیاورید و بر اساس آن قانون، زمام کار را به دست بگیرید. همه‌ی دنیا این کار را میکنند؛ می‌بینید دیگر، این جوان بیچاره را فرانسوی‌ها [بازداشت کردند]!^۱ (۱. اشاره به بازداشت پاول دورف (مدیرعامل رسانه‌ی اجتماعی تلگرام) توسّط پلیس فرانسه، به اتّهام عدم همکاری با مقامات قضائی و عدم اقدام در برابر استفاده‌ی مجرمانه‌‌ی برخی از کاربران تلگرام.) یعنی این‌قدر و تا این حد سخت‌گیری انجام میگیرد که طرف را میگیرند زندان میکنند، تهدید میکنند که بیست سال محکومیّت به تو خواهیم داد؛ این برای خاطر آن است که حکمرانی آنها را نقض کرده. ۱۴۰۳/۶/۶

گسترش این فضا تمام ابعاد زندگی مردم را تغییر داده است و تمدنی جدید را به وجود آورده است، از این رو این تمدن جدید نیاز به حکمرانی جدید با قوانین مطابق با خود را دارد. چیزی که در این بین وجود فضای آزاد مجازی را نه تنها برای ایران بلکه برای تمام کشورها را به یک تهدید تبدیل کرده است، سلطه غرب بخصوص آمریکا و اسرائیل در این فضا و تغییر ذائقه فکری مردم در زندگی است. که در اغتشاشات 401 نمونه بارز تغییر افراد شرکت کننده در این شلوغی های امنیتی را مشاهده کردیم. وجود نسل Zای که این فضا را با فضای بازی انیمیشنی و مدل های شبکه های اجتماعی مقایسه و پیاده سازی می‌کرد.

گفتگو؛ ضرورتی پایدار

بحث‌های مرتبط با حکمرانی فضای مجازی، هرچند تکراری به نظر برسند، همچنان پرفایده و ضروری‌اند. قانون‌گذاری به‌عنوان اولین مرحله در مسیر سیاست‌گذاری مطرح است، اما پایان کار نیست. ادامه این مباحث برای دستیابی به راه‌حل‌های جامع و پایدار اجتناب‌ناپذیر است. حکمرانی فضای مجازی موضوعی است که برای اجرایی شدن آن حاکمیت باید بتواند این رسانه ها را در سطح کلان تری مدیریت کند. در این بین عدم شفافیت و اقناع سازی مردم یکی از دلایل مهم جبهه گرفتن در برابر قانون گذاری فضای مجازی بود.

از قانون تا فلسفه سیاسی

بحث حکمرانی فضای مجازی در ایران، به‌طور طبیعی به حوزه‌هایی مانند قانون و آزادی شهروندان کشیده شده و جنبه‌های فلسفه سیاسی پیدا کرده است. نمونه‌های بین‌المللی مانند بازداشت پاول دورف (مدیرعامل تلگرام) و سیاست‌های استرالیا در محدودسازی حضور کودکان زیر ۱۶ سال در پلتفرم‌ها نشان می‌دهد که این موضوع چقدر حساس و چندوجهی است. اجرایی شدن و تدوین قوانین فضای مجازی با بهره مندی از تجارب کشورهایی دیگر که پیشگام در آن موضوع بوده اند کمک بسیاری به پیش برد سریعتر این روند می‌کند؛ اما این بهره مندی، یک ملاحظه دارد و آن اینکه تجربه و سیاست های هر کشوری الزاماً قابل پیاده سازی در کشور ما نیست.

تقابل میان سیاسی‌کارها و تقلیل‌گراها

یکی از چالش‌های اصلی حکمرانی فضای مجازی در ایران، گرفتار شدن در میان دو رویکرد متضاد است:
سیاسی‌کارها: با هیاهوی کاسبان فیلترینگ، پروژه‌های چندوجهی اقتصادی و امنیتی خود را پیش می‌برند.
تقلیل‌گراها: تنها ابزار حکمرانی فضای مجازی را فیلترینگ می‌دانند، رویکردی که به ناکارآمدی منجر شده است.

از دیگر چالش های موجود در این فضا «تعلل در تأسیس نهادهای تنظیم گر»، «فقدان تدابیر لازم جهت تسهیل توسعه تنظیم گری» و «عدم ترکیب مناسب اعضای شورا به لحاظ خبرگی در موضوعات و دانش تخصصی موردنیاز» از مشکلات پیش روی حوزه حکمرانی فضای مجازی است.

اما اصلی ترین چالش حکمرانی فضای مجازی وجود فیلترشکن‌ها است. با آمدن شبکه های اجتماعی و مطرح شدن موضوع فیلترشکن ها، روند نظارت پیچیده تر شد. به عبارتی قانونی گذاشتند و دسترسی را ممنوع کردند، محدودیت ها و مسدودسازی هایی با عنوان فیلترینگ انجام شد ولی غافل از اینکه فیلترشکن ها راه دور زدن را بیشتر می کند و خود به خود کلاهبرداری ها، سوء استفاده ها و… مشکلات جدید دیگری ایجاد کرد.

فراتر از رفع فیلترینگ

بر اساس تحلیل‌ها، جامعه ایرانی از فیلترینگ عبور کرده است. رفع فیلترینگ به‌تنهایی نمی‌تواند تمامی خسارات اجتماعی و اقتصادی وارد شده به جامعه را جبران کند. آنچه لازم است، برنامه‌ای جامع‌تر برای بازسازی اعتماد عمومی و بازگرداندن هزینه‌های واردشده است. یکی از مهم‌ترین نیازها در حکمرانی فضای مجازی، شفافیت در عملکرد پلتفرم‌های داخلی است. به گفته کارشناسان، نرم‌افزارهای داخلی مانند آپارات، ایتا، و بله باید مشخص کنند چه حمایت‌هایی دریافت کرده‌اند و چه تعهداتی داده‌اند. وجود رانت‌های عجیب در گذشته، ضرورت رسیدگی به این مسائل را دوچندان کرده است.

طرح صیانت؛ از فرصت تا چالش

طرح صیانت یکی از بزرگ‌ترین تلاش‌ها برای ساماندهی فضای مجازی در ایران بود که به دلیل گستردگی اهداف و تعارض منافع میان نهادها، به چالشی بزرگ در ساختار بوروکراسی کشور تبدیل شد. این تجربه نشان داد که سیاست‌گذاری شتاب‌زده و بدون هماهنگی می‌تواند به نتایج معکوس منجر شود.

ضرورت تعامل میان دولت و مجلس

دولت چهاردهم برای حل چالش‌های فضای مجازی، چاره‌ای جز همکاری نزدیک با مجلس شورای اسلامی ندارد. شورای عالی فضای مجازی، به دلیل نداشتن شأن تقنینی و ترکیب تنظیم‌گری، نمی‌تواند راه‌حلی مؤثر ارائه دهد. تعامل قوا در این زمینه، کلید حل بسیاری از مشکلات خواهد بود.

محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس در شهریور 403 با درخواست ارائه لایحه‌ای از سوی دولت برای قانونمند کردن فضای مجازی گفت: «با توجه به تأکیدات رهبر حکیم انقلاب خطاب به هیئت دولت مبنی بر حکمرانی قانونمند در فضای مجازی، این ضرورت احساس می‌شود که شورای عالی فضای مجازی به عنوان نهاد تخصصی ذی‌ربط و هیئت دولت، نقشه راهی در این زمینه تدوین کنند و در صورت ضرورت تصویب قوانین لازم در مجلس، به فوریت، لایحه مورد نظر را به مجلس تقدیم و کمیسیون‌های مربوطه حسن انجام این کار را از دستگاه‌های ذی‌ربط پیگیری کنند.».

در نشست مشترک امروز مجلس و قوه قضاییه نیز رئیس مجلس با اشاره به حکمرانی در حوزه فضای مجازی در همه کشورها وجود دارد و این باید اتفاق بیفتد گفت: امنیت روانی جامعه خصوصاٌ در حوزه فضای مجازی باید مشخص شود؛ حکمرانی در فضای مجازی یک موضوع واقعی است که در همه کشورها وجود دارد و دنبال می‌شود. این مهم نیز باید در کشور ما واقعا ایجاد شود. در این حوزه، با فیلترینگی که امروز رخ می‌دهد مخالفم و این روش غلط است اما چیزی که واجب است، حکمرانی در این فضاست. وضعیت فعلی امنیت روانی جامعه و هم کسب و کار را دچار اشکال کرده است. این وضعیت، فضا را برای فعالیت دشمن به‌مانند سال 1401 و امنیت سایبری باز کرده است.

دیپلماسی سایبری؛ مسیر تعامل با پلتفرم‌های خارجی

بررسی‌ها نشان می‌دهد که صرفاً اشاره به تحریم‌ها یا عدم همکاری پلتفرم‌های خارجی، مشکلی را حل نمی‌کند. آغاز دیپلماسی سایبری ایران با این پلتفرم‌ها، گامی عملی برای رفع چالش‌های موجود است. تجربه‌های پیشین در این حوزه نیز نشان می‌دهد که مذاکره می‌تواند راهگشا باشد.

کاسبان فیلترینگ؛ بازیگران پشت‌پرده

نقش کاسبان فیلترینگ نیز در این چالش به دور نبوده و نقس مهمی را در به چالش کشیدن هدفمند کردن این فضا دارد. این گروه، که در برهه‌هایی با اینترنت ماهواره‌ای به دلایل اخلاقی مخالفت می‌کردند، اکنون برای رفع فیلترینگ پروژه‌هایی تعریف می‌کنند تا مسائل اساسی جامعه مانند تورم و بحران انرژی به حاشیه رانده شود.

حکمرانی نیازمند بازنگری

حکمرانی فضای مجازی در ایران نیازمند بازنگری، تعامل سازنده، و شفافیت است. رفع فیلترینگ تنها بخشی از راه‌حل است و حل چالش‌های این حوزه مستلزم توجه به ابعاد فلسفی، اجتماعی، و سیاسی موضوع خواهد بود. اقدامات آتی در این زمینه، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در بهبود وضعیت فضای مجازی در کشور ایفا کند. این حق و وظیفه حاکمیت است که در فضای مجازی حکمرانی کند و اگر حکومت، حکمرانی در فضای مجازی را رها کند، قطعا دشمن در این فضا حکمرانی خواهد کرد و تردیدی در این مهم نیست.