به گزارش جهت پرس؛  آموزش زبان فارسی در کتاب‌های درسی با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی روبروست. شناخت این چالش‌ها و بهره‌گیری از فرصت‌ها می‌تواند به بهبود فرایند یادگیری ـ یاددهی زبان فارسی کمک کند و نهایتاً موجب غنی‌تر شدن فرهنگ و ادبیات این زبان شود.

کتاب‌های درسی از جمله منابعی است که دانش‌آموزان ساعت‌ها با آن سر و کار دارند. با توجه به اهمیت این منابع، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، که در حوزۀ تألیف کتاب درسی فعالیت می‌کند، با در نظر گرفتن چند مؤلفه تلاش دارد تا زمینۀ انس بیشتر دانش‌آموزان با زبان فارسی را فراهم کند.

هرچند در این مسیر چالش‌ها و گاه نواقصی دیده می‌شود، اما این منابع با در نظر گرفتن موضوعاتی چون توسعۀ مهارت‌های زبانی، آشنایی دانش‌آموزان با فرهنگ و ادب فارسی با ارائۀ نمونه‌های متعدد از متون نظم و نثر، تنوع محتوای آموزشی در راستای ایجاد انگیزه در میان مخاطبان و ارزیابی و سنجش تلاش دارند تا به هدف نهایی، که همان آشنایی دانش‌آموزان با ظرفیت‌های زبان فارسی و التذاذ ادبی است، برسند.

در همین راستا سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی در دو سال گذشته کوشیده با افزودن بخش‌های متنوعی به کتاب‌های درسی فارسی گامی مؤثر در این زمینه بردارد.

علی شیوا، عضو هیئت علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در گفت‌وگویی با تسنیم، با اشاره به جزئیات این طرح، که خود مجری آن بوده است، گفت: موضوع طرح پژوهشی، «تولید محتوای آموزشی برای کتاب‌های درسی فارسی به منظور ایجاد آگاهی و علاقه و حساسیت دانش‌آموزان نسبت به زبان و ادبیات فارسی و اهمیت و جایگاه آن» است. این طرح مشترک در اواخر سال 1399 به تصویب رسیده و دستاورد آن از سال گذشته در کتاب‌های فارسی ششم دبستان، هشتم و نهم دورۀ اول متوسطه و از سال 1403 در کتاب‌های سه‌گانه فارسی دورۀ دوم متوسطه گنجانده شده است.

وی ادامه داد: با توجه به اینکه دفتر تألیف درصدد است کتاب‌ها را بازنگری کلی و تألیف مجدد کند، دست ما چندان باز نبوده که محتوای آموزشی را به کتاب‌های فعلی بیفزاییم اما با همکاری گروه زبان و ادبیات فارسی دفتر تألیف سازمان توانستیم جایابی کنیم و محتوای مورد نظر را پس از ویرایش‌های لازم با نظارت سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی‌ آماده کنیم. در طول جلسات به این توافق رسیدیم که ابتدا در کتاب فارسی ششم دبستان و دورۀ اول متوسطه این طرح را اجرا کنیم.

عضو هیئت علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به جزئیات طرحی که در فارسی ششم اجرا شده است، گفت: دو درس آزاد در کتاب‌های فارسی در نظر گرفته شده که عنوان دیگر آن «فرهنگ بومی» (و در سال‌های بالاتر، ادبیات بومی) است. دانش‌آموزان سراسر کشور با راهنمایی دبیر خود در این دروس، که در چند صفحه بخش‌بندی شده و محتوایی در آن نیست، می‌توانند متن‌هایی را با توجه به زبان محلی، آداب و رسوم و افسانه‌ها و داستان‌های محلی در کتاب فارسی بگنجانند و به عنوان یک درس در کتاب خود بخوانند.

شیوا دربارۀ این طرح توضیحات بیشتری داد و اضافه کرد: به بخش درس آزاد پایۀ ششم، دو تمرین با عنوان «زبان محلی» افزودیم و از دانش‌آموزان ‌پرسیدیم که واژه‌های زیر را در زبان محلی خود چگونه به کار می‌برید؟ کلماتی مانند پدر، مادر، خواهر، برادر، پسر و دختر را در این بخش آوردیم و از دانش‌آموزان خواستیم که معادل محلی آن را بنویسند. در پاسخ به این تمرین، بسته به زبان محلی، دانش‌آموز یا واژه‌ای متفاوت خواهد نوشت  یا همان واژه‌ را با تفاوت آوایی ثبت خواهد کرد.

او ادامه داد: در درس آزاد بعدی، در محدودة اصطلاحات جانوران، از دانش‌آموزان خواستیم که نام برخی از جانوران مانند گرگ، گنجشک، خروس، مورچه و پشه را به زبان محلی خود بنویسند. بدین‌ترتیب، در این بخش که مربوط به فرهنگ بومی است، یک تمرین پیشنهادی طرح شده است تا دانش‌آموزان بتوانند زبان محلی خود را در کتاب درسی فارسی ببینند و با شباهت‌ها و تفاوت‌‌هایی که زبان رسمی با زبان محلی دارد آشنا شوند.

او هدف اصلی این طرح را افزایش «زبان‌آگاهی» دانش‌آموزان عنوان می‌کند و می‌گوید سال‌هاست دانش‌آموزان ‌در کتاب فارسی هفتم خلاصه‌ای از مقالۀ غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، را با عنوان «چرا زبان فارسی را دوست دارم؟» می‌خوانند که در مسیر دستیابی به این هدف است. متناظر با همین درس، «نام‌ها و جای‌ها» عنوانی است که به فارسی پایۀ هشتم بر اساس این طرح افزوده شده است. شیوا دراین‌باره گفت: منظور از این بخش، آشنایی مقدماتی دانش‌آموزان با دانش «ریشه‌شناسی» است. برخی واژه‌هایی که با خاستگاه و منشأ یک محصول ارتباط دارند در این متن مطرح شده است؛ مانند «هندوانه» که به کشور هند برمی‌گردد، یا «دارچین» که معنای درخت چینی دارد، «قوری» که به ناحیه غور در افغانستان بازمی‌گردد. همچنین از کلمۀ «لیقوان» که نام روستایی در آذربایجان و در نزدیکی تبریز  است و پنیرش با همین عنوان در کشور مشهور است، «لیوان» در زبان فارسی پدید آمده. در این بخش توضیح داده‌ایم که از خاک سرخ منطقۀ لیقوان (که در زبان محلی لیوان تلفظ می‌شده)  برای سفالگری بهره می‌گرفته و ظرف‌های آبخوری سفالی مرغوبی می‌ساخته‌اند که با نام این روستا (لیوان) شهرت پیدا کرده است. در این بخش، قصد داشتیم که دانش‌آموزان را با ریشۀ برخی از واژه‌هایی که روزانه می‌شنوند آشنا کنیم.

متون فارسی‌زبانان دیگر کشورها از جمله افغانستان و تاجیکستان، چنان‌که باید و شاید، در کتاب‌های درسی فارسی در دهه‌های گذشته مجال طرح نداشته است. این در حالی است که ایران سال‌هاست میزبان مهاجران افغانستانی است و تعداد قابل توجهی از دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس ایران تحصیل می‌کنند. از سوی دیگر، کشورهای فارسی‌زبان در سال‌های گذشته به لحاظ تولید محتوای فاخر فارسی، چه در حوزۀ شعر و چه در حوزۀ داستان، حرف‌های زیادی برای گفتن داشته‌اند و چهره‌های متعددی از این رهگذر به جامعه ادبی فارسی‌زبانان معرفی شده است. شاید بر این مبناست که بخشی از طرح پژوهشی حاضر به ارائه متنی از ادبیات تاجیکستان اختصاص یافته است.

شیوا دراین‌باره گفت:  در فارسی نهم متنی قرار گرفته تا دانش‌آموزان با زبان فارسی تاجیکی آشنا شوند. این بخش «بیت بَرَک» ـ که همان مشاعره است ـ نام دارد و  نوشتۀ صدرالدین عینی، پدر ادبیات نوین تاجیکی، است. همچنین بیش از 30 پانوشت با این متن همراه شده تا به دانش‌آموز در درک شیرینی زبان فارسی تاجیکی یاری برساند. علاوه بر این، دانش‌‌آموزان می‌توانند با استفاده از رمزینۀ پاسخ‌سریع (کیوآرکد) به خوانش متن با زبان فارسی تاجیکی دست پیدا کنند و به صورت شنیداری هم با این ادبیات آشنا شود.

نشان دادن ظرفیت‌های زبان فارسی و داد و ستدهای آن در حوزۀ واژگان از دیگر بخش‌های در نظر گرفته شده برای این طرح است. شیوا دراین‌باره نیز توضیح داد و گفت: در دورۀ دوم متوسطه، تأکید ما بر «زبان فارسی» بود تا آگاهی دانش‌آموزان از زبان فارسی افرایش و عمق یابد. عنوان کلی «فارسی‌واژه‌ها» برای این بخش انتخاب شد. در فارسی دهم، «واژه‌های فارسی‌شده» را عنوان قرار دادیم. منظور این است که چگونه کلماتی که از عربی در طول تاریخ زبان فارسی وام گرفته‌ایم هویت فارسی پیدا کرده‌اند؛ مثلاً «ولکن» عربی به «ولی» تغییر کرده یا «جزء» را به «جزو» تغییر داده‌ و از آن «جزوه» را ساخته‌ایم. در این متن، نشان داده‌ایم که وام‌واژه‌های عربی در این رهگذر، گذشته از تغییر آوایی، دستخوش تغییر معنایی هم شده‌اند. مثلاً «مداد» در زبان عربی به معنای مرکب و جوهر  است اما در زبان فارسی امروز به معنای نوعی قلم کاربرد دارد. حتی در املای واژه‌هایی که وام گرفته‌ایم تصرف کرده‌ایم؛ برای نمونه «نعناع» عربی را گاهی به صورت «نعنا» می‌نویسیم. حتی به سیاق زبان عربی دست به واژه‌سازی زده‌ایم؛ مانند «موفقیت» یا «شباهت» که ساختۀ فارسی‌زبانان است و به معنای «توفیق» و «مشابهت» عربی به کار می‌رود.

به گفته این پژوهشگر، در این بخش نتیجه گرفته‌ایم که بسیاری از واژه‌های عربی‌تبار با گذر از مسیر فارسی‌شدگی، امروزه شهروندان زبان فارسی به شمار می‌آیند. می‌خواهیم نشان دهیم که برعکس تصور غالب، زبان فارسی در بیشتر وام‌واژه‌های عربی تصرف کرده و آن‌ها را با دستگاه آوایی و دستوری و معنایی خود همراه و سازگار کرده و این‌ها تفاوتی با واژه‌های فارسی اصیل ندارند.

او ادامه داد: در کتاب فارسی یازدهم، «فارسی‌واژه‌ها در عربی» را مد نظر قرار دادیم. قصد داشتیم نشان دهیم که برخلاف تصوری که القا می‌شود، ارتباط دو زبان فارسی و عربی یک‌سویه نبوده است؛ بلکه فارسی و عربی داد و ستد واژگانی داشته‌اند. برای نمونه، کلمه «کهرباء» که در زبان عربی به معنای الکتریسیته به کار می‌رود، از «کهرُبا»ی فارسی وام گرفته شده است. ما هم در مقابل، کلمه «برق» را در همین معنی از آن‌ها گرفته‌ایم. در نمونه‌ای دیگر، واژه «برنامَگ» فارسی میانه به صورت «برنامج» در عربی رایج شده است.

 به گفته شیوا، بیش از دو هزار و پانصد واژه از فارسی به عربی رفته و در طول تاریخ رواج داشته یا امروز به کار گرفته می‌شود. نکتۀ مهم اینجاست که این داد و ستد بر پرمایگی و توانایی هر دو زبان افزوده است.

او در بخش پایانی صحبت‌های خود به داد و ستد زبان فارسی با دیگر زبان‌های جهان پرداخت و یادآور شد: در کتاب فارسی دوازدهم، ما «جهان‌واژه‌های فارسی» را مطرح می‌کنیم؛ یعنی واژه‌های فارسی که تقریباً به سراسر جهان راه یافته است؛ مثلاً کلمه «پای‌جامه» فارسی که از طریق زبان هندی به انگلیسی و سپس فرانسه رفته و آنجا به صورت «پیژاما» درآمده و باز به فارسی برگشته و به «پیژامه» تبدیل شده است. در نمونه دیگر، «جامه‌دان» از فارسی به روسی رفته و باز به صورت «چمدان» به زادگاه خود، زبان فارسی، بازگشته است. مثال دیگر، «کوشک» فارسی است که به ترکی و فرانسه و انگلیسی رفته و به صورت کیوسک درآمده و دوباره در فارسی کاربرد یافته است. به این فهرست می‌توان «کاروان» را اضافه کرد که اکنون در زبان فارسی به صورت «ون» هم به کار می‌رود.

او افزود: این نشان می‌دهد که زبان فارسی چه توانایی خیره‌کننده‌ای داشته و در طول تاریخ، واژه‌هایش همراه با فرهنگ ایرانی در سراسر جهان منتشر شده است. امروزه هم زبان فارسی نیازمند بازیابی این توانایی است و باید در برابر مفاهیم روز جهان معادل‌سازی کند. اینجاست که ضرورت واژه‌گزینی و جایگاه فرهنگستان شناخته می‌شود. در این بخش برای دانش‌آموزان توضیح داده شده که فرهنگستان در ایران دیرینگی نودساله دارد و در این مدت واژه‌هایی ازقبیل هواپیما، دانشگاه، ورزشگاه، بزرگراه، خودپرداز، نمایشگر، پایانه، پیامک و… را ساخته که به زبان عمومی راه یافته است. ورزیدگی و بالندگی زبان فارسی در گروِ واژه‌سازی فراگیر در عرصه‌های گوناگون علمی است و نیاز است که زبان فارسی همچنان زبان علم باقی بماند تا بتواند استوار و ماندگار باشد.

به نظر می‌رسد افزوده شدن این بخش‌ها می‌تواند گام مؤثری در ایجاد پیوند و همدلی دانش‌آموزان با کتاب‌های درسی ایجاد کند. تنوع در ایجاد مطالب  در کنار نشان دادن قابلیت‌های زبانی با ارائه نمونه‌هایی که به صورت روزمره در زبان جاری است، از نکات مغفول در کتاب‌های درسی سال‌های پیش بوده است.