مسعود براتی کارشناس اقتصادی و معاون پیشین سازمان سرمایه‌گذاری خارجی در یاداشتی به بررسی آثار عقب‌ماندگی اقتصاد ایران در دهه 90 پرداخته است که متن این یاداشت در ادامه می‌آید:
دهه 90 از آن جهــت بــرای جمهــوری اسـلامی ایــران، دهه مهــم و حائــز اهمیتــی اســت کــه تصمیمـات بـزرگ و مهمـی در ایـن دهـه اتخـاذ شـده کـه البتـه منجـر بـه تجربه تلـخ «درجا زدن اقتصــاد» شــده اســت. تحلیــل و بررســی دلایــل درجــا زدن اقتصــاد در ایــن دهــه، از آن جهــت اهمیــت دارد کــه مــا معتقدیــم، مســیر پیشــرفت، از بررســی تجربیــات گذشــته، الگوبــرداری از موفقیت‌هــا و عبرت‌گیـری از شکســت‌ها می‌گـذرد. اختـلاف نظرهایــی هــم در تحلیــل ایــن دهــه و دلایـل رقــم خــوردن ایــن پدیــده وجــود دارد کــه همیــن تفــاوت، باعــث شــده اســت کــه مــا بــه ایـن موضـوع، به صـورت اختصاصی بپردازیم.
اقتصاددانـان دلیـل اصلـی درجـازدن اقتصـاد در دهه 90 را تحریـم می‌داننـد امـا میتـوان گفـت کـه در واقـع، دلیـل اصلـی ایـن پدیـده، اختلال محاسـباتی و نـوع نـگاه اشـتباه مـا بـه موضـوع تحریـم و نـوع مواجهه مـا بـا آمریـکا بـوده اسـت کــه در ادامــه بــه شــرح آن پرداختــه‌ایــم.
ایـران در دهه 90 رشـد اقتصـادی نداشـته و بـه همیـن دلیـل، سـرانه درآمـدی مـردم در آن زمـان کاهـش پیـدا کـرد همچنیـن، رشـد جمعیـت در کنـار نبـود رشـد اقتصـادی، سـبب کاهـش درآمـد سـرانه ایرانیان نیـز شـد؛ در نتیجـه دهه 90 را دهه در جـا زدن اقتصـاد ایـران می‌دانیم. منظـور از درجـا زدن در اقتصـاد هـم عدم رشـد اقتصـادی اسـت.
نمودارهـای رشــد اقتصــادی در دهه 90 بــه طــور کامــل نشــان می‌دهنـد کــه در مقاطــع زمانــی اعمــال تحریمهـای ظالمانــه علیــه مــردم ایــران، رشــد اقتصــادی دچــار کاهــش شــدید شــده و صفـر باشـد. اولیـن شـوک همیـن موضـوع سـبب شـده اسـت در دهه 90 رشـد اقتصـادی تقریبـا هــم در ســال 1391 همزمــان بــا اعمــال تحریــم بانــک مرکــزی و تحریــم فــروش نفــت ایــران اتفــاق افتــاد کــه ســبب کاهــش دسترســی بــه منابــع ارزی و همچنیــن کاهــش میــزان فــروش نفــت شــد. پـس از آن در سـالهای 97 و 98 نیـز بـا تحریمهـای حداکثـری از سـوی آمریـکا فـروش نفـت و دسترســی بــه منابــع ارزی دچــار مشــکل شــد و در نتیجۀ آن، رشــد اقتصــادی منفــی شــد.
آیا تحریم علت درجازدن اقتصاد در دهه 90 بوده است؟
روایـت برخـی از اقتصاددانهـا از علـت درجـا زدن اقتصـاد ایـران، روایـت روشـن و مشـخصی اسـت. آنهــا اعمــال تحریمهــا از ســوی آمریــکا را علــت ایــن پدیــده می‌داننــد؛ ایــن تحلیــل، مبتنــی بــررسی و آمارهـای موجـود اسـت، امـا در صـورت همـراه شـدن بـا کم دقتـی و سـطحی‌نگری، واقعیـت کم منجـر بـه ارائه یـک توصیه سیاسـتی میشـود.
آنهـا می‌گوینـد بـرای رشـد اقتصـادی بـه صـورت مسـتمر، الزم اسـت مانـع تحریـم، از پیـش پـای اقتصـاد ایـران برداشـته شـود و در تاییـد ایـن گـزاره نیـز تجربه سـالهای 1395 و 1396 کـه بـا حصـول توافـق هسـتهای و رفـع برخـی تحریمهـا، رشـد اقتصـادی بـا فـروش نفـت بـه 12 درصـد رسـید را شـاهد بـر گفته خـود می‌گیرنـد. امــا میتــوان گفــت: ریشه ایــن درجــا زدن، اختلالات محاســباتی تصمیــم‌گیــران ایرانی بــوده اسـت و نـه اعمـال تحریمهـای فلـج‌کننـده یـا حداکثـری از سـوی آمریـکا. ایـن گـزاره بـه معنـای عـدم اثرگـذاری تحریمهـا بـر اقتصـاد ایـران نیسـت.
تاثیـر تحریمهـای اقتصـادی آمریـکا بـر ایـران امــر واقعــی و غیرقابــل انــکاری اســت امــا تحریــم بــه عنــوان یــک پدیــده تحمیلــی و عــارض شــده بــر اقتصــاد ایــران، همچــون پدیــده زلزلــه اســت کــه بــرای جوامــع، بــه صــورت ناخواســته اتفــاق می‌افتـد. هیــچ جامعـه‌ای خواهــان زلزلــه نیســت امــا می‌دانــد کــه رخ دادن زلزلــه خــارج از اراده اوسـت و آن چیـزی کـه در ارادۀ اوسـت، ایجـاد آمادگـی الزام بـرای مواجهه کـم‌هزینـه بـا ایـن پدیـده اسـت. تحریـم نیـز چنیـن وضعیتـی دارد ایـران خواهـان اعمـال تحریـم نبـوده ولـی تحریـم بـر آن تصمیـم‌گیـران سـطح کلان کشـور، راهبـرد تحمیـل شـده اسـت؛ امـا بـه دلیـل اختـلالات محاسـباتی انتخـاب شـده بـرای مقابلـه بـا تحریـم، نـه تنهـا سـبب رفـع تحریـم و برطـرف کـردن مشـکلات اقتصـادی نشـد بلکـه سـبب تشـدید تحریمهـا و بـروز مشـکلات بیشـتری در اقتصـاد شـد.
بـه عبارتـی، علـت اصلـی درجـا زدن اقتصـاد در دهه 90 و سـخت‌تر شـدن وضعیـت اقتصـادی مـردم در ایــران، تصمیمــات غلــط از ســوی تصمیم‌گیـران ارشــد کشــور بــوده اســت و نمی‌تـوان تحریــم را علــت اصلــی ایــن وضعیــت دانســت. بــرای تبییــن ایــن ادعــا لازم اســت تحـولات دهه 90 را مــرور کنیـم.
سلاح‌سازی از دلار
تصویـب قانـون جامـع تحریمهـا و سـرمایه‌زدایی ایـران در سـال 2010 در دوره ریاسـت جمهـوری اوبامـا یـا همـان تحریمهـای نسـل جدیـد کـه مـا آنهـا را بـا عنـوان تحریمهـای ثانویـه نسـل دوم ریسـک‌محور می‌شناسـیم و در بیـن آمریکایی‌هـا بـه عنـوان تحریمهـای فلـج کننـده شـناخته می‌شــوند؛ ســبب شــد جبهه‌های جهانــی در اقتصــاد بین‌الملــل علیــه همــکاری بــا ایــران ایجــاد شــود کــه فرماندهــی ایــن جبهــه توســط وزارت خزانــه‌داری آمریــکا انجــام میشــد. در ایــن جبهــه، بانکهــای بــزرگ بیــن‌المللــی و شــرکت‌های بــزرگ چنــد ملیتــی حضــوری فعــال داشــتند.
منبــع اصلــی قــدرت آمریــکا بــرای اعمــال ایــن نــوع تحریمهــای بی‌ســابقه علیــه ایــران، نفــوذ و ســلطه دلار بـر مناسـبات مالـی بین‌المللـی بـود. آمریـکا بـرای اولیـن بـار از منابـع قـدرت خـود در نظـام مالــی بین‌المللــی اســتفاده سیاســی کــرد. سلاح‌ســازی از دلار عبارتــی اســت کــه بــا آن میتــوان ایــن اقــدام را به خوبــی توضیــح داد. ایــران بــرای اولیــن بــار بــا ایــن نــوع تحریمهــا مواجــه شــد و طبیعــی بــود کــه ضربــات آن جــدی و در سـال1391 کـه بانـک مرکـزی ایـران و فـروش نفـت ایـران زیـر ضربه ایـن مؤثـر باشـد؛ خصوصـا تحریمهــا قـرار گرفــت. در آن مقطــع، تلاش بــرای دور زدن تحریمهــا و ایجــاد منفذهایــی جهــت زنــده مانــدن اقتصــاد از اصلی‌تریــن واکنش‌هــا بــود.
آغاز گفتمان مذاکره
بــه واســطه جهــش نــرخ ارز و تــورم بــالا، زندگــی عــادی مــردم دچــار چالــش و ســختی شــده بــود. بـه عبـارت دیگـر سـفره زندگـی مـردم کوچکتـر شـده بـود و همیـن وضعیـت سـبب شـد تـا مـردم بـه دلایل بـه وجـود آمـدن چنیـن وضعیتـی بیشـتر توجـه کننـد. اعمـال تحریمهـای فلـج‌کننـده از ســوی آمریــکا در ســطح جامعـه ایــران، فضــا بــرای اندیشــیدن بــه مســائل بنیادی‌تــر را ایجــاد کـرد وهمزمـان در میـان نخبـگان سیاسـی کشـور گفتگوهـای جـدیای بـرای انتخـاب مسـیر درسـت در مقابلــه بــا تحریــم جریــان داشــت. علــی رغــم تصــور عمومــی کــه میپنداشــت، دولــت وقــت همـراه بـا ایـدۀ مقاومـت در مقابـل آمریـکا اسـت، شـواهد مختلفـی حاکـی از آن اسـت کـه دولـت وقـت راه درسـت بـرای مقابلـه بـا تحریـم را «مذاکـره بـا آمریـکا» می دانسـت.
وزیـر خارجه دولـت وقـت، آقـای دکتـر صالحـی نقـش مهمـی در ایجـاد کانـال مذاکراتـی عمـان داشـت. هرچنـد کانـال مذاکراتــی عمــان در دولــت آقــای احمــدی نــژاد بــه نتیجــه ملمــوس و توافــق نرســید کــه بــه نظــر میرسـد از ابتـدا هـم قـرار نبـوده ایـن مذاکـرات منجـر بـه نتیجـه ملمـوس شـود. شـواهد متعـددی وجـود دارد کـه آمریـکا تـا قبـل از فراگیـر شـدن موضـوع مذاکـره در جامعۀ ایـران و مطالبـه از دولت مــردان بــرای حصــول توافــق بــا آمریــکا کــه از آن بــه عنــوان وضعیــت «اجتماعــی شــدن مذاکــره» یـاد میکنیـم ارادهای بـرای حصـول نتیجـه در مذاکـرات بـا ایـران چـه در سـطح رسـمی کـه در قالـب مذاکـرات بـا 5+1 دنبـال میشـد و چـه در سـطح محرمانـه کـه در عمـان دنبـال میشـد نداشـت.
تلاشهای داخلی و توطئه خارجی
در جهت به ثمر نشاندن مذاکره مذاکــرات عمــان زمینه ســاز گســترش ایــن تصویــر در میــان نخبــگان سیاســی در ایــران بــود کـه آمریـکا در مذاکـرات، مسـئولیت پذیـر بـوده و میتـوان بـا آمریـکا بـه یـک توافـق عادلانه مبتنـی بـر بـه رسـمیت شـناختن حقـوق هسـتهای ایـران و رفـع تحریمهـا رسـید. آقـای دکتـر صالحـی در کتـاب خاطـرات خـود کـه بهصـورت مشـترک بـا آقـای ظریـف نوشـتهاند بـه ایـن موضـوع اشـاره میکنـد کـه در ماههـای انتهایـی دولـت دهـم ایشـان، آقـای خواجـه، معـاون خـود را مامـور توضیـح تحـولات مربـوط بـه مذاکـرات محرمانۀ عمـان بـه افـراد مؤثـر و معتمـد نظــام میکنــد کــه ماحصــل فعالیتهــای نخبــگان سیاســی در ســال 1391 تثبیــت و تعمیــق ایــدۀ مذاکــره بــرای رفــع تحریــم بــود.
ایــدۀ مذاکــره و تنش زدایــی بــا قدرتهــای بــزرگ و مهمتـر از همـه، دولـت آمریـکا یـک ایـدۀ جدیـد نبـود؛ ایـن ایـده پـس از جنـگ تحمیلـی بارهـا و بارهــا توســط نخبــگان سیاســی و اقتصــادی کــه معتقــد بــه لــزوم تنش زدایــی در سیاســت خارجـی و کنـار گذاشـتن ظلـم سـتیزی در عرصـه بیـن الملـل بودنـد مطـرح شـده بـود. دولـت سـازندگی و دولـت اصلاحـات نیـز بـه طـور جـدی ایـن سیاسـت را البتـه تـا محـدودهای کـه بـه آنهـا اجـازه داده میشـد دنبـال میکردنـد. امـا در سـال 1391 بـه واسـطه اعمـال تحریمهـای فلـج کننـده از سـوی آمریـکا و وضعیتـی کـه بـه تبـع آن در اقتصـاد ایجـاد شـده بـود؛ جامعـه ایـران، زمینـه مناسـبی بـرای شـنیدن مجـدد ایـن ایـده و اقبـال بـه آن داشـت.
تحـولات مربـوط ِ بـه مذاکـرات کانـال پشـتی در عمـان بـه باورپذیـر شـدن ایـن ایـده بسـیار کمـک کـرد و اینگونـه بــه نظــر میرســید کــه حصــول توافــق بــا آمریــکا امکانپذیــر اســت. بــه عبــارت دیگــر از نظــر نخبــگان سیاســی در آن مقطــع، آمریــکا یــک بازیگــر مســئولیتپذیر و قابــل اعتمــاد بــرای بــه تحقــق یــک توافــق دیــده میشــد. همزمــان بــا ایــن فعالیتهــا جریــان نخبــگان سیاســی و اقتصــادی نیــز مســتقل از مســائل مربــوط بــه مذاکــرات عمــان، بــه جریانســازی در میــان مســئوالن امــر میپرداختنــد. بــرای مثــال آقــای ظریــف در کتــاب «راز ســر بــه مهــر»، از تدویــن گــزارش مفصلــی صحبــت میکنــد ِ آن، توســط ایشــان انجــام شــده اســت.
ایــن گــزارش، کــه بخــش مربــوط بــه سیاســت خارجــی جهـت اعـام نظـر و ابـراز نگرانـی بـه مقامـات عالـی نظـام کـه بـه نظـر میرسـد منظـور ایشـان رهبـر معظـم انقـاب اسـت، تهیـه شـده بـود. در ایـن گـزارش تصویـری ترسـیم میشـود کـه اگـر در سیاســت خارجــی تغییــری مهــم رخ ندهــد و تفاهمــی بــا قدرتهــای بــزرگ حاصــل نشــود کشـور بـا شـرایط بـدی مواجـه خواهـد شـد.
برآینــد فعالیتهــای نخبــگان سیاســی در آن مقطــع، ترســیم ایــن تصویــر بــود کــه بــه علــت تصمیمهــا و رفتارهــای اشــتباه، وضعیــت کشــور در نقطــه بحرانــی اســت و بــرای اینکــه از ایـن وضعیـت خـارج شـویم بایـد تغییـر تصمیـم و رفتـار صـورت گیـرد. همچنیـن بـه‌واسـطه تصویــر ترســیم‌شــده از ســوی آمریــکا در مذاکــرات عمــان، ایــن گــزاره کــه آمریــکا مســئولیت‌پذیــر است و حاضــر اســت ضمــن پذیــرش حقــوق هســته‌ای ایــران رفــع تحریمهــا را نیــز متعهــد شــود محــور اصلــی تصویرســازی مذکــور بــود.
مذاکره با کدخدا؛ بهره‌گیری انتخاباتی
در ســال 1392 بــا تغییــر فضــای جامعــه بــه دلیــل انتخابــات ریاســت جمهــوری، فرصــت بسـیار بزرگـی بـرای طـرح ایـن ایـده بـا جامعـه و تعیینتکلیـف ایـن موضـوع، در انتخابـات
ریاســت جمهوری بهوجــود آمــد. آقــای روحانــی نیــز کــه بــه‌واســطۀ جایــگاه خــود، یعنــی نمایندگــی رهبــر انقلاب در شــورای‌عالــی امنیــت ملــی، نســبت بــه تحــوالت مربــوط بــه مذاکــرات عمــان آگاهــی داشــته اســت و کمپیــن انتخاباتــی خــود را براســاس ایــن آگاهــی، بــر محــور مذاکــره بــا کدخــدا ســاماندهی کــرد. البتــه در کتــاب راز ســر بــه مهــر تاکیــد شــده اســت کــه آقــای روحانــی تــا زمــان پیــروزی در انتخابــات اطالعــی از مذاکــرات عمــان نداشــته اســت امــا بــه دو دلیــل میتــوان ایــن ادعــا را مخــدوش دانســت.
دلیــل اول جایــگاه آقــای روحانــی در شــورای عالــی امنیــت ملــی اســت کــه مذاکــرات زیــر نظــر ایــن نهــاد دنبــال میشــد و آقــای صالحــی بارهــا در خاطــرات خــود بــه چالشهــای میــان وزارت خارجـه و دبیرخانـه شـعام اشـاره نمـوده اسـت. دلیـل دوم بـه اشـارات صریـح آقـای صالحــی دربــاره گزارشدهــی بــه بــزرگان نظــام دربــارۀ مذاکــرات عمــان بــازمی‌گــردد کــه حتــی اگــر آقــای روحانــی مخاطــب ایــن گزارش هــا نبــوده باشــد ســایر افــراد همچــون ً مخاطــب ایــن گزارش هــا بوده انــد؛ چراکــه ایشــان آقــای هاشــمی رفســنجانی حتمــا رئیــس مجمــع تشــخیص مصلحــت نظــام و مهمتریــن فــرد در نظــام سیاســی کشــور بــود کــه حامــی ایــن رویکــرد بــوده اســت وهمچنیــن از مهمتریــن حامیان آقــای روحانــی محســوب میشــد، به طــوری کــه طبــق گفته هــای خودشــان، ایشــان آقــای روحانــی را از پاییــن بــه صــدر انتخابــات رســاند.
انتخابات ریاست‌جمهوری؛ رفراندوم در عرصه سیاست خارجی
صحنه انتخابــات ریاســت‌جمهوری در ســال 1392 بــه صحنــه رفرانــدوم در عرصۀ سیاســت خارجی تبدیــل شــد کــه برخــی بــا ساده‌اندیشــی دلیــل ایــن وضعیــت را حضــور آقــای جلیلــی در انتخابــات بیــان میکننــد در حالــی کــه بــه نظــر میرســد وضعیــت ایجــاد شــده در انتخابــات همــان ســال، ماحصــل یــک طراحــی پیچیــده و چنــدجانبــه از ســوی آمریــکا بــوده اســت کــه نخبــگان سیاســی نقــش مهمــی در آن ایفــا کرده‌انــد.
مناظـره کاندیداهـای ریاسـت‌جمهوری دربـارۀ سیاسـت خارجـی نشـان می‌دهـد کـه طیـف وســیعی از نخبــگان سیاســی اعــم از اصالحطلبــان اعتدالگرایــان و اصولگرایــان، حامــی رویکــرد مذاکــره بــرای رفــع تحریــم بودنــد؛ تــا جایــی کــه آقــای دکتــر ولایتــی، مشــاور رهبــر انقـاب در عرصـه بین الملـل در مناظـرات، بـه شـدت بـه سیاسـت مذاکراتـی نظـام حملـه و اعـام کـرد کـه میتـوان هـم هسـته ای بـود و هـم تحریـم نبـود. ایـن رویکـرد در انتخابـات توانسـت نظـر مـردم را جلـب کنـد و رأی مـردم را کسـب کنـد و سـرانجام، از سـال 92 سیاسـت مذاکـره بـرای رفـع تحریـم، سیاسـت رسـمی کشـور شـد.
وقت‌کشی در انتظار توافق
ایـده اصلـی دولـت آقـای روحانـی مذاکـره باهـدف حصـول توافـق بـا آمریـکا و رفـع تحریمهـا بـود. او معتقــد بــود رفــع تحریمهــا ســبب برطــرف شــدن موانــع پیــش روی اقتصــاد خواهــد شــد و در نتیجۀ آن مشـکلات اقتصـادی برطـرف خواهـد شـد. اتخـاذ ایـن سیاسـت آثـاری در سـطح اقتصـادی داشـت کـه بایـد آنهـا را بررسـی کـرد؛ آثـار ملمـوس ایـن سیاسـت ایجـاد آرامـش و کنتـرل انتظـارات تورمـی بـود کـه منجـر بـه ثبـات قیمـت ارز و کاهـش نــرخ تــورم در ســالهای 1392 تــا اواســط 1396 شــد.
اقدامــات دیگــری، به صــورت مــوازی بــا ایــن سیاســت در داخــل نیــز دنبــال شــد کــه در ایجــاد اثــرات فــوق مؤثــر بــود؛ از جملــه افزایــش نــرخ واقعـی بهـره، توسـط نظـام بانکـی کـه باعـث جریـان پیـدا نکـردن نقدینگـی در آن سـالها و سـبب رشـد نقدینگـی بـا سـرعت قابـل توجهـی در سـالهای بعـد شـد. ایـن نقدینگـی بـه‌دلیـل پرداخـت بهـرۀ سـپرده‌های بانکـی ایجـاد شـد.
در ســطحی دیگــر نیــز فعــالان اقتصــادی و از آن مهمتــر، دولــت بــه دلیــل انتظــار بــرای حصــول توافــق و رفــع تحریمهــا، اقــدام اساســی و جــدیای انجــام نمی دادنــد. دولــت اول آقــای روحانــی، زمـان زیـادی را بـرای مشـخص شـدن نتیجـه مذاکـرات از دسـت داد؛ به طـوری کـه تعـداد زیـادی از وزارتخانه ه ـای اقتصـادی از جملـه وزارت نفـت، وزارت صـمت، وزارت راه و شهرسـازی، بانـک مرکـزی و برنامه هـای اصلـی خـود را متوقـف بـه حصـول نتیجـه مذاکـرات کردنـد.
در آن ســالها علــی‌رغــم کنتــرل تــورم، کشــور وارد دورۀ رکــود شــده بــود کــه انتظــار بــرای رفــع تحریمهــا به‌عنــوان نتیجۀ مذاکــرات و توافــق، از مهمتریــن دلیــل آن بــود. در انتهــای ســال 1394 پــس از اجــرای توافــق نیــز بــه‌دلیــل عــدم انطبــاق واقعیتهــای توافــق بــا تصــورات مســئولان دولتـی و فعـالان اقتصـادی، به غیـر از حـوزه نفـت، در سـایرحوزه ها شـاهد تحـول خاصـی نبودیـم.
مجموعۀ دولــت و فعــالان اقتصــادی بــه گزاره هــای مطــرح‌شــده از ســوی مســئولان مذاکــره و رئیــس جمهــور تکیــه کــرده بودنــد در حالــی کــه واقعیــت توافــق حاصــل شــده متفــاوت بــود. آقـای روحانـی در تیـر مـاه 1394 در زمانـی کـه متـن توافـق نهایـی شـده بـود، اعـلام کـرد کـه طبـق توافــق، تمــام تحریمهــا بالمــره لغــو میشــود. ایــن سیاســت رســانه ای بــه صــورت مســتمر در داخـل کشـور دنبـال میشـد و همیـن سـبب شـد تـا تصوراتـی غیـر واقعـی در ذهـن دولتمـردان و فعــالان اقتصــادی ایجــاد شــود، امــا بــا اجرایــی شــدن توافــق انتظــارات بــرآورده نشــد.
تنها ثمرۀ مذاکره
تنهـا حـوزه‌ای کـه توافـق توانسـت بـر آن اثـر ملمـوس و جـدیای داشـته باشـد، حـوزه فـروش نفـت بــود کــه وزارت نفــت نیــز آمادگــی لازم بــرای اســتفاده از ایــن فرصــت را داشــت.
در زمــان کوتاهــی، فـروش نفـت ایـران بـه قبـل از تحریمهـا بازگشـت و بـرای همیـن رکـورد بی سـابقه رشـد اقتصـادی بــا احتســاب نفــت 12 درصــد ثبــت شــد. ســایر حوزه هــای وابســته بــه فــروش نفــت نیــز رشــد مناســبی داشــتند.
شکست توافق هسته‌ای در شکل‌دهی روابط بانکی خارجی
یکـی از حوزه هایـی کـه بـرای فعـالان اقتصـادی بسـیار اهمیـت داشـت و بـه حالـت قبـل بازنگشـت، «روابــط بانکــی خارجــی» بــود. توافــق هســته ای، در برداشــتن تحریمهــای بانکــی، خصوصــا تحریم هـای ریسـک محور کـه از سـوی کنگـرۀ آمریـکا علیـه ایـران اعمـال شـده بـود توفیـق نداشـت روابــط کارگــزاری میــان بانکهــای ایرانــی و بانکهــای خارجــی برقــرار نشــد و بانکهــای بــزرگ و مهــم حاضــر بــه همــکاری بــا بانکهــای ایرانــی نشــدند.در نتیجــه ایــن وضعیــت بــود کــه بخــش غیـر نفتـی نتوانسـت اسـتفاده مطلـوب و مـورد انتظـار را از اجـرای توافـق هسـته ای انجـام دهـد.
شکست توافق؛ بازگشت و تشدید تحریمها
انتظــار چنــد ســاله بــرای حصــول توافــق رفــع تحریمهــا، منجــر بــه معطــل شــدن اقتصــاد شــده بــود و در کنــار آن بــرآورده نشــدن انتظــارات از توافــق، فضــای شــکننده ای را در اقتصــاد کشــور بــه وجـود آورده بـود. همچنیـن جریـان خلـق نقدینگـی در نظـام بانکـی بـا سـرعت قابـل توجهـی بـه جلــو حرکــت میکــرد و مشــخص بــود کــه ایــن نقدینگــی وارد بخــش تولیــد نشــده و انبــارهای از نقدینگــی شــکل گرفتــه اســت.
دی مـاه سـال ،1396 چنـد مـاه قبـل از خـروج آمریـکا از برجـام، نقطـه شـروع تحولات اقتصـادی بعـد از توافـق هسـته ای بـود. بـا ایجـاد محدودیـت از سـوی امـارات، شـوک ارزی بـه بـازار ارز ایـران وارد شـد و همزمـان، کاهـش سـود بانکـی در کنـار جذابیـت بـازار ارز تعادلهـای اقتصـادی را دچـار تغییـر کـرد و اقتصـاد ایـران وارد دورۀ «شـوک ارزی» شـد.
در اردیبهشـت مـاه سـال1397 آمریـکا بـا خـروج از برجـام شـوک روانـی قابـل توجهـی بـه اقتصـاد ایـران وارد کـرد و 6 مـاه پـس از آن بـا اعمـال تحریمهـای رفـع شـده و افزایـش تحریمهـا تحـت کمپیـن فشـار حداکثـری تـلاش کـرد تـا اقتصـاد ایـران را بـا فروپاشـی مواجـه کنـد. مهمتریــن نقطۀ فشــار، کاهــش فــروش نفــت و عــدم دسترســی بــه منابــع حاصــل از آن بــود. همانطــور کــه اشــاره شــد فــروش نفــت مهمتریــن دســتاورد ملمــوس توافــق بــود و لــذا وزن آن نســبت بــه گذشــته افزایــش پیــدا کــرده بــود و محدودیــت اعمــال شــده بــر میــزان فــروش نفــت و دسترســی بــه منابــع آن، نســبت بــه گذشــته اثــر بیشــتری بــر اقتصــاد داشــت. درنتیجــه، رشــد
اقتصــادی ایــران در ســال 97 و 98 منفــی شــد. بـا توضیـح فـوق مشـخص میشـود کـه راهبـرد اتخـاذ شـده در مواجهـه بـا تحریـم، زمینـه نوسـانات اقتصـادی در دهـه 90 را مهیـا کـرده و در مجمـوع فرازهـا و فرودهـا منجـر بـه درجـا زدن اقتصـاد در دهـه 90 شـده اسـت.
تداوم تمایل به مذاکره
همانطـور کـه اشـاره شـد در سـال 1397دولـت آمریـکا از برجـام خـارج شـد و تحریمهـای رفـع شـده در توافــق را بــه همــراه حجــم زیــادی از تحریمهــای جدیــد علیــه ایــران اعمــال کــرد و در مقابــل از ایـران درخواسـت کـرد تـا بـه میـز مذاکـرات جامـع بـرای حصـول یـک توافـق جامـع واقعـی بیایـد تـا تحریمهـا رفـع شـود. در آن مقطـع دولـت آقـای روحانـی هرچنـد در ابتـدا بـا بیـان ایـن سـخن کــه بــا اروپایی هــا ادامــه می دهیــم و آمریــکا یــک مزاحــم بــود کــه کــم شــد« در مقابــل فشــارهای آمریـکا ایسـتادگی کردنـد امـا بـا گـذر زمـان و مشـخص شـدن ایـن واقعیـت کـه اروپاییهـا کامـل و مطابـق بـا سیاسـتهای آمریـکا در قبـال ایـران عمـل میکننـد، زمزمه هـای ضـرورت مذاکـره بـه گـوش میرسـید.
روحانـی ایـدۀ دیگـری بـرای مدیریـت کشـور نداشـت و دولتمـردان او نیـز همیـن گونـه بودنـد. روحانـی در مجمـع سـالیانه بانـک مرکـزی در دی مـاه 1398 گفـت: مـن بلـد نیسـتم کاری بــه دنیــا نداشــته باشــم و بــرای حــل مشــکالت فقــط بــه داخــل نــگاه کنــم. اگــر اقتصاددانــی بلـد اسـت کـه تمـام روابـط خارجـی خـراب باشـد امـا اقتصـاد مملکـت هیـچ دسـت نخـورد بـه مـا هـم بگویـد. درهمـان زمـان برخـی از صحبتهـا بـه گـوش میرسـید کـه دولت ِ مـردان سـطح بـالا در دولـت روحانـی بیـان میکردنـد کـه هرچـه زودتـر بتـوان مذاکـره کـرد بهتـر اسـت.
مواضـع رهبـر انقـاب همانطـور کـه سـالهای قبـل نیـز بیـان فرمـوده بودنـد کامـلا روشـن بـود. ایشـان آمریـکا را قابـل اعتمـاد نمیدانسـتند و تجربه برجـام را بـرای دنبـال نکـردن مسـیر مذاکـره، بســیار عبــرت آمــوز خواندنــد. دولــت آمریــکا عــاوه بــر فشــار حداکثــری، پیشــنهادهای مذاکــره را نیــز بــه طــرف ایرانــی ارائــه مــیداد تــا بتوانــد مقاومــت طــرف ایرانــی را تضعیــف کــرده و بشــکند. پیـام ارسـال شـده از سـوی ترامـپ در خـرداد مـاه سـال 1398 کـه توسـط نخسـت وزیـر وقـت ژاپـن، آقــای شــینزو آبــه بــرای رهبــر انقــاب آورده شــد.
شهادت سردار و سکوت طرفداران مذاکره
سـرانجام شـهادت سـردار حـاج قاسـم سـلیمانی فضـای حاکـم بـر کشـور را بـه طـور کلـی تغییـر داد و میتــوان گفــت فشــارها بــرای مذاکــره بــه طــور کامــل کنــار رفــت. حتــی فشــارهای دولــت بــرای تصویـب لوایـح مرتبـط بـا fatf بـر مجمـع تشـخیص مصلحـت نظـام نیـز پایـان یافـت. ایـن نقطـه، زمانـی اسـت کـه میتـوان ازآن بـه عنـوان شـروع تصمیم گیـری و برنامه ریـزی بـا فـرض مانـدگاری تحریمهـا یـاد کـرد.
سـال 1399 عرصۀ اقتصـاد بـرای کسـانی کـه معتقـد بودنـد در شـرایط تحریـم نیـز میتـوان کار انجـام داد؛ بـاز شـد. بـرای مثـال فـروش نفـت کـه در مقطعـی از سـال 98 بـه زیـر 100هـزار بشـکه در روز رسـیده بـود بـا سـرعت مناسـبی شـروع بـه افزایـش کـرد تـا حـدی کـه شـهریور 99 خبرگـزاری رویتـرز آمـار بـالای یـک میلیـون بشـکه در روز را بـرای فـروش نفـت ایـران مخابـره کـرد. تــا زمــان پایــان دولــت روحانــی وضعیــت دوگانــه بــر فضــای کشــور حاکــم بــود از یــک طــرف دولتمــردان قائــل بــه اداره کشــور در شــرایط تحریــم نبودنــد و حتــی آقــای روحانــی خــود در ســخنرانی بــا صراحــت ایــن جملــه را گفتنــد: «مــن بلــد نیســتم» کــه ایــن ســخن ایشــان ناظــر بــه اداره کشــور در شــرایط تحریــم و بــدون مذاکــره بــا آمریــکا بــود. ســایر دولتمــردان نیــز همیــن نظــر را داشــتند.
از طــرف دیگــر امــا تحریم شــکنی هایی بــه واســطه نیازهــای واقعــی و غیرقابــل چشــم پوشــی کشــور صــورت میگرفــت کــه نشــان مــیداد میتــوان بــا شــرایط تحریــم کارهــای مهمــی را انجــام داد. بــرای نمونــه فــروش نفــت بــا ورود بازیگــران غیردولتــی فعــال شــد و نقــش مرحــوم «رســتم قاســمی» در ایــن زمینــه نقــش موثــر و مهمــی بــود.
نقطۀ تغییر وضعیت اقتصادی؛ تغییر مواضع دربرابر بحرانها
نمودارهــای رشــد اقتصــادی ایــران نشــان میدهــد کــه از ســال 1399 تــا بــه امــروز شــاهد رشــد اقتصـادی مثبـت، هسـتیم (هرچنـد در حـد متوسـط یعنـی حـدود 4درصـد) و اگـر معـدل سـه سـال اخیـر را مبنـا قـرار دهیـم اقتصـاد ایـران بـا سـرعت متوسـط رشـد داشـته اسـت. ایـن رشـد در حالـی رخ داده اسـت کـه تحریمهـای اقتصـادی علیـه ایـران، کمـا فـی السـابق برقـرار بـوده و توافقـی در زمینۀ رفـع تحریمهـا میـان ایـران و آمریـکا حاصـل نشـده اسـت.
پـس می تـوان بـه ایـن گـزاره اقتصاددانـان کـه معتقدنـد بـرای رشـد اقتصـادی نیازمنـد رفـع تحریمهـا هسـتیم؛ کمـی نقـد وارد کـرد. سـوال مهـم در اینجـا ایـن اسـت کـه «چـرا در سـه سـال اخیـر رشـد اقتصـادی رقـم خـورده؟ و نسـبت ایـن رشـد بـا موضـع مـا در برابـر بحرانهـای اقتصـادی چگونـه اسـت؟»
گره‌نزدن مسائل کشور به مذاکرات
بـا تشـکیل دولـت سـیزدهم تغییـر مهمـی در دولتمـردان رخ داد و افـرادی کـه در دولـت مشـغول بــه کار شــدند قائــل بــه ایــن بودنــد کــه در شــرایط تحریــم نیــز میشــود کار کــرد. آقــای رئیــس جمهـور نیـز بارهـا بـر ایـن نکتـه تاکیـد کـرد کـه زندگـی مـردم و مسـائل کشـور را بـه مذاکـرات گـره نخواهـد زد. همیـن شـرایط سـبب شـد تـا سـرعت کسـب توفیقـات اقتصـادی افزایـش پیـدا کنـد.
در دو سـال ابتدایـی دولـت سـیزدهم شـاهد بازگشـت تجـارت خارجـی بـه میـزان قبـل از تحریمهـا هسـتیم همچنیـن رشـد اقتصـادی مناسـب بـه صـورت پیاپـی و کاهـش بیـکاری را شـاهد هسـتیم. حتــی شــاهد هســتیم کــه در دو ســال ابتدایــی دولــت، ســرمایه گذاری خارجــی کــه از ســختترین کارهـا در شـرایط تحریـم اسـت 3 برابـر میانگیـن 9 سـال قبـل، مصـوب شـده اسـت.
لـذا اگـر دربـاره اهمیـت رویکـرد و دیدگاههـا نسـبت بـه تحریـم و نحـوه مواجهـه بـا آن در وضعیـت اقتصـادی صحبـت میکنیـم از یـک امـر واقعـی بـه همـراه دلایـل متعـدد صحبـت می کنیـم.
دهۀ 90 از آنجــا بــه دهۀ ازدســت‌رفتــه تبدیــل شــد کــه بــدون بررســی کارشناســی و علمــی، راهبــرد مذاکــره بــرای رفــع تحریــم کــه برســاخته از مراکــز فکــری آمریــکا بــود بــه سیاســت رســمی نظــام جمهــوری اســامی تبدیــل شــد.
بــر اســاس توضیحــات فــوق اگــر بخواهیــم در دهۀ پیــشرو رشــد اقتصــادی بــه همــراه عدالــت در کشــور رخ دهــد، در گام اول بایــد مراقبــت باشــیم کــه خطاهــای محاســباتی گذشــته در میــان تصمیم‌گیــران رخ ندهــد. نــگاه بــه تحریمهــا نبایــد یــک نــگاه موقــت و کوتــاه مــدت باشــد. بایــد بــا فــرض مانــدگاری تحریمهــا بــه برنامه ریــزی مبــادرت نمــود.
همچنیــن بایــد توجــه داشــت کــه هـدف مـا صرفـا بقـا در شـرایط تحریـم نیسـت. بلکـه مـا به دنبـال پیشـرفت در ایـن شـرایط هسـتیم و ایـن نیـز شـدنی اسـت. فرصتهـای بی نظیـری بـه واسـطه تغییـرات مهـم در فضـای بین الملـل بـرای ایـران ایجـاد شـده اسـت کـه بـا اسـتفاده از آنهـا می تـوان پیشـرفت اقتصـادی بـرای کشـور بـه ارمغــان آورد.
