یکی از سوالات اصلی که در اذهان عمومی در روزهای اخیر ایجاد شده این است که چگونه ایران دومین دارنده منابع گازی دنیاست، اما برای تامین گاز مورد نیاز در داخل کشور با کمبود گاز مواجه شده است؟ به بیان دیگر اگر دومین دارنده منابع گازی دنیا دچار کمبود گاز شده و نیازمند واردات گاز است، پس بقیه کشورهایی که اصلا منابع گازی ندارند، چگونه انرژی موردنیازشان را تامین می‌کنند؟

لذا این دو دوتا چهارتای ساده باعث شده است که مردم بحث بحران گازی آینده را جدی نگرفته و به اظهارنظرهای سیاسی مثل اجرای چراغ خاموش توافق پاریس، صادرات و فروش گسترده گاز با وجود کمبود در داخل و … بپردازند؛ غافل از اینکه اصل ماجرا چیز دیگری است. در ادامه به پرسش مطرح شده پاسخ داده می‌شود.

آیا مردم روسیه به عنوان اولین دارنده منابع گازی نیز با قطعی گاز مواجه می‌شوند؟

برای پاسخ به این پرسش بد نیست، ابتدا آمار مربوط به میزان منابع گازی و میانگین تولید، مصرف و صادرات گاز ایران با کشوری مانند روسیه که اولین دارنده منابع گازی دنیاست، مقایسه شود (جدول 1). طبق آمار منابع گازی روسیه 34 تریلیون متر مکعب بوده و میزان تولید گاز این کشور سالانه 670 میلیارد متر مکعب است. از این میزان تولید، سالانه حدود 450 میلیارد متر مکعب در داخل کشور روسیه مصرف شده و 220 میلیارد متر مکعب آن صادر می‌شود.

منابع گازی ایران نیز تقریبا معادل منابع گازی روسیه است و کشور ما حدود 33 تریلیون متر مکعب ذخایر گازی دارد. میزان تولید گاز از این میادین سالانه 270 میلیارد متر مکعب است که از این مقدار حدود 250 میلیارد متر مکعب در داخل کشور مصرف می‌شود و مابقی آن معادل 20 میلیارد متر مکعب نیز به کشورهای همسایه ایران صادر می‌شود.

با مشاهده جدول فوق درمی‌یابیم که هر چند منابع گازی ایران تقریبا معادل روسیه است، اما میزان تولید گاز روسیه 2.5 برابر تولید ایران است. این تولید بالا، ظرفیتی مناسبی را برای روسیه ایجاد کرده است تا بتواند بازارهای صادراتی را فتح کند و تقریبا معادل کل مصرف گاز در داخل ایران صادرات گاز داشته باشد.

البته باید توجه داشت که صادرات گاز توسط روسیه در این حجم زیاد باعث شده است که در فصول سرد و همزمان با افزایش مصرف بخش داخلی، قطعی گاز در این کشور نیز رقم بخورد. در واقع دولت روسیه، همواره عمل به تعهدات صادراتی را نسبت به تامین گاز در داخل کشور در اولویت بالاتری قرار داده است و این کشور حتی در روزهای سرد سال که تقاضای داخلی افزایش می‌یابد، حاضر نشده است که تعهدات صادراتی خود را زیرپا بگذارد.

دو راهی توسعه میادین گازی یا واردات گاز از کشورهای همسایه

با مشاهده جدول 1 اولین سوالی که در ذهن مخاطب ایجاد می‌شود، این است که چرا تولید گاز ایران نسبت به روسیه فاصله زیادی کمتر است؟ در واقع می‌توان نتیجه گرفت که یکی از دلایل کمبود گاز در کشور ناشی از کم بودن تولید گاز در ایران در مقایسه با کشوری مثل روسیه با منابع گازی یکسان است. طبق گزارش پایگاه اطلاع رسانی وزارت از تعداد 37 میدان گازی کشف شده در ایران حدود 77 درصد آنها توسعه نیافته است و تمرکز وزارت نفت تاکنون صرفا بر روی توسعه میدان گازی پارس جنوبی بوده است.

در این بین هر چند میدان پارس جنوبی، بزرگترین میدان گازی دنیا است و حدود 40 درصد حجم منابع گازی ایران را تشکیل می‌دهد و تمرکز بر روی تولید از این میدان ضروری است اما این موضوع نباید باعث بی‌توجهی نسبت به توسعه سایر میادین گازی شود. توسعه سایر میادین گازی کشور نه تنها از جنبه افزایش تولید گاز و تامین تقاضا بلکه از لحاظ امنیت انرژی نیز حائز اهمیت است.

در نتیجه با وجود منابع سرشار گازی و امکان توسعه آنها اساسا اظهارنظرهایی مبنی بر ضرورت واردات گاز برای تامین نیاز داخلی فاقد پشتوانه کارشناسی است. هر چند واردات گاز با هدف صادرات گاز بیشتر به کشورهای همسایه و استفاده از مزیت جغرافیایی برای تبدیل شدن به هاب گازی منطقه سیاستی معقول به نظر می‌رسد.

به طور کلی چالش اصلی توسعه میادین گازی در کشور و افزایش تولید گاز به تامین مالی پروژه‌ها بازمی‌گردد. در ایران هم منابع نفتی و هم منابع گازی وجود دارد و با توجه اینکه درآمد حاصل از توسعه میادین نفتی نسبت به میادین گازی بیشتر است، همواره افزایش تولید گاز در سایه تولید نفت قرار گرفته و از اولویت خارج شده است.

از طرفی طبیعی است که با توجه به محدودیت‌های مالی وزارت نفت و همچنین سودآوری بیشتر پروژه‌های نفتی نسبت به گازی، اولویت این وزارتخانه بر تولید نفت و نه تولید گاز متمرکز باشد. در نتیجه این موضوع باعث شده است که تولید گاز ایران در مقایسه با کشوری مانند روسیه بسیار کمتر باشد. حال با توجه به اینکه چه باید کرد؟ آیا باید بی‌خیال توسعه میادین گازی باشیم یا اینکه برای افزایش تولید گاز راهکاری وجود دارد؟

چالش تامین مالی پروژه‌های توسعه میادین گازی چگونه حل می‌شود؟

کارشناسان معتقدند، یکی از ظرفیت‌های تامین مالی و جذب سرمایه برای توسعه میادین گازی و افزایش تولید، ایجاد مشارکت با کشورهای متقاضی گاز است.

به طور خلاصه روال کار بدین صورت است که مثلا دولت ایران باید با یک دیپلماسی فعال با کشوری مانند ترکیه برای توسعه میدان گازی خود وارد تعامل شود. شیوه تعامل بدین صورت است که ترکیه برای توسعه میدان گازی ایران اقدام کند و بعد از انجام پروژه بخشی از گاز تولید شده را به مدت چند سال برای خود بردارد به گونه‌ای که اصل و سود پول خود را به دست آورد. بعد از این مدت، ادامه صادرات گاز به این کشور با دریافت پول از آنها همراه خواهد بود.

مثلا ما با ترکیه یک قرارداد 20 ساله منقعد می‌کنیم که بر مبنای آن، این کشور یکی از میادین گازی ما را توسعه دهد. فرض کنید بابت انجام این پروژه، روزانه 100 میلیون متر مکعب افزایش تولید خواهیم داشت که از این رقم گاز، ترکیه به مدت 10 سال 60 میلیون متر مکعب را به ازای اصل و سود سرمایه‌گذاری به صورت رایگان دریافت می‌کند و برای 10 سال بعدی باید بابت آن پول به ایران پرداخت کند. در این شیوه همچنین روزانه 40 میلیون متر مکعب گاز برای مصرف در داخل کشور نیز فراهم شده است و بدین ترتیب نیاز داخلی نیز تامین می‌شود.

روسیه و آذربایجان میادین گازی خود را با سرمایه کشورهای اروپایی توسعه دادند

نکته جالب توجه اینکه این استراتژی توسعه میادین گازی، توسط کشورهای روسیه و آذربایجان نیز در گذشته مورداستفاده قرار می‌گیرد و یک استراتژی مرسوم برای افزایش تولید از میادین گازی است. به طور کلی در مراودات گازی تا زمانی که مصرف‌کننده گاز مشخص نباشد و تکلیف بخش تقاضا مشخص نشود، توسعه میادین گازی نیز توجیه‌پذیر نیست.

باید توجه داشت که برخلاف نفت، گاز قابلیت ذخیره‌سازی ندارد و در نتیجه بین نفت و گاز در حوزه تولید تفاوت‌های ماهوی وجود دارد. در نتیجه بهتر است ابتدا محل مصرف گاز مشخص شود و سپس میدان گازی توسعه یابد. در این چارچوب جذب سرمایه با مدل گفته شده نیز کاملا قابل درک است.

به عنوان مثال روسیه تعدادی از میادین گازی خود را با کمک کشورهای اروپایی از جمله انگلیس و فرانسه توسعه داده است و حتی الان در پروژه خط لوله نورداستریم 5 شرکت اروپایی مشارکت دارند.

همچنین کشور آذربایجان نیز میدان گازی شاه‌دنیز خود را با سرمایه‌گذاری شرکت بوتاش ترکیه توسعه داده و خط لوله آن را نیز احداث کرده است. در نتیجه این اقدام، ترکیه قراردادی برای افزایش 6 میلیارد متر مکعبی واردات گاز از آذربایجان را منعقد کرده است.

فرصت‌سوزی وزارت نفت مانع از توسعه میادین گازی کشور شده است

واضح و مبرهن است که ایران به عنوان دومین دارنده منابع گازی دنیا، تولید گاز کمی دارد و مشارکت کشورهای طرف تقاضا در توسعه میادین گازی ایران می‌تواند یکی از راهکارهای افزایش تولید گاز و تامین بخشی از گاز موردنیاز کشور باشد، اما نکته کلیدی اینجاست که این ظرفیت در صورتی فعال می‌شود که وزارت نفت دیپلماسی انرژی فعالی در بازارهای منطقه‌ای برای همکاری با کشورهای متقاضی گاز داشته باشد و تا زمانی که در سایه غفلت این وزارتخانه بازارهای صادراتی بالقوه کشور به حال خود رها شده‌اند، استفاده از این ظرفیت برای افزایش تولید ممکن نبوده و مشکل کمبود گاز نیز همچنان باقی خواهد ماند.